اشاره:
نماز
بهترین و مؤثرین سلوک روحانی و یاد آرامبخش خداوند جان و جهاناست. اگر
انسان موجودی ترکیبی است، نیازهای او نیز قطعاً نیازهای مرکب و جسمانی و
روحانیاست و نماز یکی از این نیازها و دارو و درمان روحی و معنوی است که
اگر به درستی اقامه گردد، جان آدمیان را فراخی و فرخی خواهد بخشید. اما
پرسش اصلی آن است که چگونه این مهم را بگزاریم و در زمان و زمینی که نسل
جوان از فرهنگ اصیل معنوی دور نگه داشته میشود و جریانهای کاذب معنوی به
مدد زر و تزویر تبلیغ میشوند، چگونه میتوان جوان را با نماز مأنوس و این
عبادت شیرین را محبوب او ساخت؟ این مقاله که قسمت نخست آن را خوانندگان
گرامی از نظر گذرانیدهاند در پی پاسخ به این سئوال کلیدی است.
معارف
(۶). ارائه و ترسیم آثار شگفت نماز در پیشگیری و درمان بیماریها
نماز
و نیایش از عواملی هستند که روح بیمار را قوت میبخشند و او را در مقابله
با بیماری نیرومند ساخته و به سلامتی و بهبودی امیدوار میسازند. برگزاری
مراسم مذهبی مانند نماز و دعا به همان اندازه که دارو برای بهبود وضع
جسمانی تأثیر میگذارد، در بهبود روانی بیمار مؤثر است. از این رو کمک به
بیمار در انجام فرایض دینی و امور معنوی موجب آسایش خاطر و آرامش روحی و
روانی او میباشد.[۱]
به عنوان نمونه یکی از شایعترین بیماریهای طب
داخلی «آسم» میباشد. این بیماری با حملات تنگی نفس، سرفه، و خِس خِس سینه
خود را نشان میدهد. عواملی که در بروز این بیماری نقش دارند عبارتند از:
۱.آلرژنها
۲. محرک دارویی (فارماکولوژیک) ۳. عوامل محیطی و آلودگی هوا ۴. فاکتورهای
شغلی ۵. عفونت ۶. ورزش ۷. استرسهای عصبى. حال ببینیم از نظر علمی نماز چه
نقشی در تسکین شدت حملات این بیماری میتواند داشته باشد؟ از نظر
روانپزشکان خس خس بیمار آسمی در واقع شکل سرکوب شدهای از فریاد است برای
تمنّای محبت و حمایت و وابستگی شدید و اضطراب نقش مهمّی در این میان دارند و
به همان دلیل، رواندرمانی حمایتی در این بیماران بسیار ارزشمند است و
باید برای بیمار این امکان فراهم گردد که بیشترین ترسهایی را که از
بیماری دارد و به خصوص تخیلاتی را که درباره مرگ دارد بیرون بریزد و اضطراب
مربوط به فشارهای زندگی شناسایی شده و به تأمین دفاعهایی پرداخته شود.
شایان ذکر است با توجه به نقش بسیار مؤثری که نماز و اعتقادات مذهبی
میتواند در رفع اضطراب و احساس امنیت روانی ایفا کند، این مهم به اثبات
میرسد. امروزه بر استفاده از روشهای آرامسازی برای کاهش تنش تأکید و حتی
از آن برای درمان امراض جسمی مانند فشار خون، آسم و... استفاده میشود و
توصیه شده این تمرینات حداقل ۲ بار در روز و در محیطی آرام و راحت صورت
گیرد و اقامه نماز آن هم پنج بار در روز، خود بهترین تمرین آرامسازی
است.[۲]
مطلب فوق تنها یک نمونه از آثار شگفت نماز در پیشگیری و درمان
بیماری آسم بود. امّا با توجه به تحقیقات پزشکان و روانشناسان تأثیرات نماز
در آرامش روانی (روانی درمانی) و همچنین در ایجاد بهداشت روانی و پیشگیری
از انحراف جنسی و جلوگیری از بیماریهای آمیزشی و پیشگیری از خودکشی و
سکتههای قلبی و مغزی و... قابل توجه و به اثبات رسیده است.[۳]
الکسیس
کارل (پزشک معروف فرانسوی) مینویسد: « دعا و نماز قویترین نیرویی است که
همچون قوّه جاذبه وجود حقیقی دارد. من در حرفه پزشکی خود انسانهایی را
دیدهام که پس از آن که تمام معالجات دیگر برای آنها مؤثر نبوده است، با
نیروی دعا و نماز و نیایش از بیماری جسمی یا روحی رهایی یافتهاند»[۴]
(۷). جلب توجه دانشجویان و جوانان به آثار فردی و اجتماعی نماز
ترسیم
آثار فردی و اجتماعی نماز، کشش و جذابیت انسان را نسبت به این فریضه الهی و
مقدس بیشتر نموده و تلاش مینماید، با حضور قلب و روحانیت بیشتری و به نحو
مطلوب آن را به جا آورد که در ذیل به برخی از آن آثار اشاره مینمائیم.
۱. روح و اساس و هدف و پایه و مقدمه و نتیجه و فلسفه نماز همان یاد خداست (ذکر الله)
۲. نماز وسیله شستشوی گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است؛ زیرا خواه ناخواه نماز انسان را دعوت به توبه و اصلاح گذشته میکند.
۳.
نماز سدّی در برابر گناهان آینده است، زیرا روح ایمان را در انسان تقویت
میکند، و نهال تقوا را در دل پرورش میدهد.[۵] [ایمان و تقوا نیرومندترین
سدّ در برابر گناه است.]
۴. نماز، غفلتزدا است، و این نعمت بزرگی است
که انسان وسیلهای در اختیار داشته باشد که در هر شبانهروز چند مرتبه
قویّاً به او بیدار باش گوید.
۵. نماز خودبینی و کبر را در هم میشکند،
زیرا انسان در هر شبانهروز هفده رکعت و در هر رکعت دو بار در برابر خدا
پیشانی بر خاک میگذارد و خود را ذره کوچکی در برابر عظمت او میبیند، بلکه
صفری در برابر بینهایت.
۶. نماز وسیله پرورش فضائل اخلاق و تکامل
معنوی انسان است؛ چون انسان را از جهان محدود ماده و چهار دیوار عالم طبیعت
بیرون میبرد به ملکوت آسمانها دعوت میکند و با فرشتگان همصدا و همراز
میسازد، خود را بدون نیاز به هیچ واسطه در برابر خدا میبیند، و با او به
گفتگو بر میخیزد.[۶]
علی (ع) فرمود: «اگر نمازگزار از رحمتی که سراپای
او را فراگرفته خبر داشته باشد،دل از نماز نکند، و دوست ندارد که سر از
سجده بردارد.[۷]
۷. نماز به سایر اعمال انسان ارزش و روح میدهد. برای
اینکه نماز روح اخلاص را زنده میکند و مجموعهای است از نیت خالص و گفتار
پاک و اعمال خالصانه و تکرار این مجموع در شبانهروز بذر سایر اعمال نیک را
در جان انسان میپاشد و روح اخلاص را تقویت میکند. چنان که امام علی (ع)
در آستانه شهادت در وصیتنامه بسیار زیبای خود به اهمیت نماز پرداخته و
فرمود: «خدا را، خدا را ! درباره نماز، زیرا ستون دین شماست...»[۸] پیامبر
اکرم (ص) فرمود: نخستین چیزی که (در قیامت)به حسابش میرسند نماز است.[۹]
در
حدیثی از امام صادق (ع) میخوانیم: «نخستین چیزی که در قیامت از بندگان
حساب میشود نماز است اگر مقبول افتاد سایر اعمالشان قبول میشود و اگر
مردود شد سایر اعمال نیز مردود میشود»
۸. نماز قطع نظر از محتوای بلندش
با توجه به شرائط صحت، دعوت به پاکسازی زندگی میکند، زیرا میدانیم مکان
نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشی که بر آن نماز میخواند، آبی که با آن وضو
میگیرد و غسل میکند، محلی که در آن غسل و وضو انجام میشود باید از
هرگونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران پاک باشد. بنابراین تکرار نماز در پنج
نوبت شبانهروز خود دعوتی است به رعایت حقوق دیگران.[۱۰]
۹. نماز علاوه
بر شرائط صحت، شرائط قبول، یا به تعبیر دیگر شرایط کمال دارد که رعایت آنها
نیز عامل مؤثر دیگر برای ترک بسیاری از گناهان است. در کتب فقهی و منابع
حدیث، امور زیادی به عنوان موانع قبول نماز ذکر شده است. امام علی (ع)
فرمود: «هر که نوشابه مست کننده (شراب) نوشد نمازش تا چهل شب به درگاه خدا
قبول نمیشود»[۱۱] رسول اکرم (ص) فرمود: «نماز سه کس از گوشهایشان بالاتر
نمیرود: غلام فراری تا زمانی که بازگردد، زنی که شب را بخوابد در حالی که
شوهرش از او ناراضی باشد، و پیشوای قومی که آنان از او متنفر باشند»[۱۲]
۱۰.
نماز روح انضباط را در انسان تقویت میکند، زیرا دقیقاً باید در اوقات
معینی انجام گیرد که تأخیر و تقدیم آن هر دو موجب بطلان نماز، است همچنین
آداب و احکام دیگر در مورد نیت و قیام و قعود و رکوع و سجود و مانند آن که
رعایت آنها، پذیرش انضباط را در برنامههای زندگی کاملاً آسان میسازد.[۱۳]
اگر به فوائد ذکر شده، ویژگیها و اهمیت نماز جماعت را نیز اضافه نماییم،
برکات آن مضاعف خواهد شد.
(۸). مهیا ساختن دانشجویان در خصوص اعتلای شناخت و معرفت نسبت به دین و دستورات الهى
برای
رسیدن به تکامل، نخستین گام کسب «معرفت و بصیرت» یعنی نورانیت دل و دیده
است. شناخت و معرفتی که از یک سو به فهم و مقام والای پروردگار و از دوم سو
شناخت دین برگزیده آن یعنی اسلام و از سوم سو شناخت نسبت به دستورات
ارزنده آن بینجامد. سر منشاء این معرفت رسیدن به کمال یعنی قرب الی الله
است. در ارتباط با اهمیت بصیرت و معرفت در قرآن آمده است: «آیات الهی و
کتاب آسمانی که سبب بصیرت شماست، البته از طرف خدا آمد پس هر که بصیرت یافت
خود به سعادت رسید و هر کس کور بماند خود در زیان افتاد و من نگهبان شما
از عذاب نیستم.[۱۴] از جمله ابعاد مهمّ معرفت دینی که در قرآن به آن توجه
شده «عقل» است.
در ارتباط با اهمیت عقل و ضرورت استفاده و به کارگیری آن
در امورات مختلف زندگی در قرآن چنین آمده است: «آنچه نزد خداست بهتر و
باقی تر است اگر تعقل کنید.»[۱۵] رسول خدا (ص) در خصوص اهمیت عقل فرمود:
«خداوند عقل را آفرید و به او گفت: عقب برو، عقب رفت. سپس فرمود: پیش بیا،
پیش آمد آن گاه فرمود: مخلوقی را نیافریدم که نزد من محبوبتر از تو
باشد....»[۱۶] و نیز فرمود: «کور آن نیست که چشمش نابینا باشد، بلکه کور
(واقعی) آن کسی است که دیده بصیرتش کور باشد.»[۱۷]
امام صادق
علیهالسلام فرمود: « پیغمبر حجت خدا است بر بندگان و حجت میان بندگان و
خدا عقل است»[۱۸] و باز فرمود: «عقل راهنمای مؤمن است»[۱۹] با توجه به
مطالب بالا به ضرورت شناخت و معرفت که مقدمه رسیدن به قرب الهی است پی
بردیم. شناخت و بصیرت بیشتر به نماز که فریضه واجب الهی است، موجبات حضور
قلب بیشتر را از یکسو، و اخلاص در عبادت را از دومسو و با نشاط انجام دادن
نماز از سومسو را مهیا میکند.
عارف بزرگ میرزا جواد آقاملکی تبریزی
مینویسد: «امّا عمده خیر نماز و فایدهاش در فهم نماز است، چون فهم،
نزدیکترین سبب به معرفت است و معرفت تمامش خیر است بلکه همه خیر در معرفت
است....»[۲۰]
در شرع
مقدس اسلام بسیار سفارش شده که نماز را در مسجد بخوانند و بهتر از همه
مسجدها مسجدالحرام است و بعد از آن مسجد پیغمبر (ص) و بعد مسجد کوفه و بعد
از آن مسجد بیتالمقدس و بعد از آن، مسجد جامع شهر و بعد از آن مسجد محله و
بعد از مسجد محله، مسجد بازار است.[۲۱]
نماز در حرم امامان علیهالسلام
مستحب بلکه بهتر از مسجد است و نماز در حرم مطهر حضرت امیرالمؤمنین
علیهالسلام برابر دویست هزار نماز است.[۲۲] زیاد رفتن به مسجد و رفتن در
مسجد که نمازگزار ندارد مستحب است و همسایه مسجد اگر عذری نداشته باشد،
مکروه است در غیر مسجد نماز بخواند.[۲۳]
نظافت و تمیزی که از نشانههای ایمان است، در فضای فیزیکی جهت اقامه نماز همراه با لباس مناسب توصیه شده است.
امام
کاظم (ع) روایت نمود که رسول خدا (ص) فرمود: «هر که در روز پنجشنبه یا شب
جمعه، مسجد را جارو کند و از آن مسجد به اندازه سرمهای که در چشم نشانند،
خاک بیرون برد، خداوند او را میآمرزد»[۲۴]
چند چیز در لباس نمازگزار
مستحب است مثل پوشیدن عبا و لباس سفید و پاکیزهترین لباسها و استعمال بوی
خوش و دست کردن چند انگشتری عقیق[۲۵]
امام صادق علیهالسلام فرمود: «دو
رکعت نمازی را که شخص عِطر زده به جا آورد، برتر از هفتاد رکعت نمازی است
که شخص عِطر نزده به جا میآورد.»[۲۶]
(۱۰). اصلاح و بهینهسازی عملکرد صدا و سیما و رسانهها در جذب دانشجویان و جوانان به نماز
رادیو
و تلویزیون و مطبوعات و سایر رسانههای مختلف، نقش مهمّی در پیامرسانی و
انتقال دادههای معنوی و جذب گروههای مختلف به سمت نماز میتوانند داشته
باشند، و فرهنگ نماز و فلسفه آن و آثار و روح نماز را در ضمیر وجودی مردم
به نحو زیبا ترسیم نموده و علاقمندی به آن را مضاعف نمایند. در یک نظرسنجی
از مردم تهران درباره نحوه تبلیغ نماز در صدا و سیما، نتایج ذیل به دست
آمد: از پاسخگویان پرسیده شد: شما، بیان تأثیرات نماز در زندگی فردی و
اجتماعی در تبلیغ نماز و فرهنگ نمازخوانی را در برنامههای صدا و سیما تا
چه حد مؤثر میدانید؟ نتایج نشان میدهد که ۷۷% از پاسخگویان در حد «خیلی
زیاد و زیاد» و ۱۸% در حد «کم و خیلی کم» بیان تأثیرات نماز در زندگی فردی و
اجتماعی را در تبلیغ نماز و فرهنگ نمازخوانی در برنامههای صدا و سیما
مؤثر میدانند. ۴% «اصلاً» بیان این موضوع را مؤثر نمیدانند. ضمن آنکه ۱%
نیز درا ین باره اظهار نظری نکردهاند.
این آمار نشان دهنده آن است که
بین متغیرهای تحصیلات و فعالیت با نظر پاسخگویان در خصوص بیان نماز در
زندگی فردی و اجتماعی در تبلیغ نماز و فرهنگ نمازخوانی در برنامههای صدا و
سیما رابطه معناداری مشاهده میشود. بر اساس تحصیلات، با افزایش سطح
تحصیلات پاسخگویان بیشتری بیان تأثیرات نماز را در حد «خیلی زیاد و زیاد»
مؤثر میدانند.
از پاسخگویان پرسیده شد: به نظر شما پخش نماز علما و
بزرگان دینی در تبلیغ نماز و فرهنگ نمازخوانی در برنامههای صدا و سیما تا
چه حد مؤثر است؟
پاسخها نشان میدهد که ۶۳% پاسخگویان در حد «خیلی زیاد
و زیاد و ۲۶ در صد در حد «کم و خیلی کم» پخش نماز علما و بزرگان دینی را
در تبلیغ نماز و فرهنگ نماز در برنامههای صدا و سیما مثبت ارزیابی
میکنند. ۱۰ % «اصلاً» این شیوه را مؤثر نمیدانند ضمن آنکه ۱% در این باره
اظهار نظری نکردهاند.
از پاسخگویان پرسیده شد: به نظر شما بیان
توصیهها و تأکیدات چهارده معصوم (ع) در خصوص نماز در تبلیغ نماز و فرهنگ
نمازخوانی در برنامههای صدا و سیما تا چه حد مؤثر است؟
نتایج نشان
میدهد که ۸۶% از پاسخگویان در حد «خیلی زیاد و زیاد» و ۱۱% در حد «کم و
خیلی کم» بیان توصیهها و تأکیدات چهارده معصوم علیهمالسلام در خصوص
نماز را در تبلیغ نماز و فرهنگ نمازخوانی در برنامههای صدا و سیما مؤثر
میدانند. ۳% نیز «اصلاً» این عامل را مؤثر ارزیابی نمیکنند.[۲۷]
اینها
نشان میدهد، اگر مسؤولان فرهنگی جامعه و صدا و سیما، سرمشقهایی توحیدی و
معنوی را به جوانان معرفی نکنند. جوامع غربی این کار را به عهده خواهند
گرفت. رسانه، باید توجه داشته باشد که در فیلمها و دیگر برنامهها، افراد
هواپرست، حسود، متکبر و... همواره نقشهای منفی و شکست خورده داشته باشند.
به عکس، افراد با ایمان، مخلص، نمازگزار، ایثارگر، مقتدر و... دارای
نقشهای مثبت و پیروز باشند. از ساخت و تهیه فیلمهایی که زندگی نامه
انسانهای موحد و مؤمن است، نباید غفلت کرد.
باید، اعتقادات تقویت شود و
جوانان، راه ایمان را پیدا کنند. این توطئه غرب است که گمان میکنیم، برخی
انسانها دین دارند و برخی دیگر اخلاق و در برخی جاها هم، نه به دین باید
اعتماد کرد و نه به اخلاق، بلکه باید به فکر نوآوری و سنتشکنی بود. این
توطئه، نخست در دانشگاه مطرح شد و سپس موج آن،اقشار دیگر را نیز فرا گرفت.
بنابراین مسئوولان فرهنگى، خصوصاً صدا و سیما، باید تلاش کنند که باورهای
دینی جوانان تقویت شود و تردید به دلهای آنان راه پیدا نکند. باید به
هشدارهای مدام مؤکد مقام معظم رهبری حضرت آیتالله خامنهای، درباره خطر
تهاجم فرهنگی بیش از پیش توجه کرده و از تقلید کورکورانه جوانان از افکار
غیردینی که ارمغان تهاجم فرهنگی است، جلوگیری نمود.[۲۸] مسئوولان رسانههای
ما به ویژه صدا و سیما همواره باید این سخن امام علی (ع) را آویزه گوش خود
کرده و در عمل به آن پایبند باشند و آن را در خصوص تولیدات رسانهای به
کار گیرند و آن سخن حکیمانه و ارزشمند چنین است.
«پسرم! هنگامی که دیدم
سالیانی از من گذشت، و توانایى، رو به کاستی رفت، به نوشتن وصیّت برای تو
شتاب کردم، و ارزشهای اخلاقی را برای تو برشمردم. پیش از آن که أجل فرا
رسد، و رازهای درونم را به تو منتقل نکرده باشم، و در نظرم کاهشی پدید آید،
چنان که در جسمم پدید آمد، و پیش از آن که خواهشها و دگرگونیها دنیا به
تو هجوم آورند، و پذیرش و اطاعت مشکل گردد، زیرا قلب نوجوان چونان زمین
کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو
شتاب کردم، پیش از آن که دل تو سخت شود، و عقل تو به چیز دیگری مشغول گردد،
تا به استقبال کارهایی بروی که صاحبان تجربه به زحمت آزمون آن را
کشیدهاند،...»[۲۹]
(۱۱). توجه دادن به نورانیت ناشی از وضو
حضرت
عبدالعظیم حسنی از امام حسن عسگری علیهالسلام نقل میکند که حضرت فرمود:
روزی هنگام سخن گفتن کلیم خداوند با پروردگار، موسی علیهالسلام عرض کرد:
«خدایا پاداش کسی که وضویی تمام و کامل از خوف و خشیت تو بگیرد، چیست؟»
پروردگار فرمود: «روز قیامت او را مبعوث میکنم در حالی که نور بین دو
چشمان او تلألو و نورافشانی میکند.» در حدیثی دیگر خبر بسیار خوبی به آنان
که «وضو» را همیشه همراه خود میکنند که:
«وضو نور است و وضوی بر وضو
نور بر نور، کسی که تجدید وضو کند، بی آنکه وضوی او باطل شده باشد، خداوند
نیز توبه او را تجدید میکند، بدون آنکه استغفار کرده باشد.»
ارزش و
اهمیت وضو به گونهای والا و بالاست که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «نماز بر
چهارم سهم قرار دارد، سهمی از آن «وضوی کامل و شاداب» است، سهمی دیگر رکوع،
سهم سوم سجود و چهارمین سهم خشوع.»[۳۰] و نیز فرمود: «دعا، کلید رحمت، وضو
کلید نماز، و نماز کلید بهشت است.»[۳۱]
(۱۲). امام جماعت عامل و شایسته
وجود
الگوهای شایسته در زندگى، وسیله بسیار مفیدى، برای هدایت و ارشاد بوده و
هست و خواهد بود. به همین دلیل پیامبر (ص) و پیشوایان معصوم مهمترین شاخه
هدایت را با عمل خود نشان میدادند و لذا هنگامی که سخن از سنت به میان
میآید، گفته میشود سنت عبارت است از «قول» و «فعل» و «تقریر» معصوم، یعنی
پیشوایان معصوم سخن و عمل و سکوتشان همه حجت و راهنماست و نیز به همین
دلیل است که عصمت در تمام پیامبران و امامان شرط است تا الگوهایی در همه
زمینهها باشند.[۳۲]
شایان ذکر است که، وجود امام جماعت شاداب و عالم و
پرهیزکار و خوش برخورد و مأنوس با دانشجویان و جوانان و آشنا به مسائل
آنان، عامل بسیار مؤثری برای جذب آنها به سمت نماز و فرهنگ نمازخوانی و
جماعت میباشد. همچنین حضور افراد اثرگذار بر دانشجویان و جوانان مثل
اساتید، معلمین، مسؤولان، دوستان خوب و لایق و شرکت آنان در نماز جماعت،
میتواند عاملی برای جذب دانشجویان به سمت نماز و جماعت باشد.
ادامه دارد
سوتیترها
عارف
بزرگ میرزا جواد آقاملکی تبریزی مینویسد: «امّا عمده خیر نماز و فایدهاش
در فهم نماز است، چون فهم، نزدیکترین سبب به معرفت است و معرفت تمامش خیر
است بلکه همه خیر در معرفت است...»
این توطئه غرب است که گمان میکنیم،
برخی انسانها دین دارند و برخی دیگر اخلاق و در برخی جاها هم، نه به دین
باید اعتماد کرد و نه به اخلاق، بلکه باید به فکر نوآوری و سنتشکنی بود.
این توطئه، نخست در دانشگاه مطرح شد و سپس موج آن،اقشار دیگر را نیز فرا
گرفت.
«وضو نور است و وضوی بر وضو نور بر نور، کسی که تجدید وضو کند، بی
آنکه وضوی او باطل شده باشد، خداوند نیز توبه او را تجدید میکند، بدون
آنکه استغفار کرده باشد.»
ارزش و اهمیت وضو به گونهای والا و بالاست که
پیامبر اکرم (ص) فرمود: «نماز بر چهارم سهم قرار دارد، سهمی از آن «وضوی
کامل و شاداب» است، سهمی دیگر رکوع، سهم سوم سجود و چهارمین سهم خشوع.»
وجود
امام جماعت شاداب و عالم و پرهیزکار و خوش برخورد و مأنوس با دانشجویان و
جوانان و آشنا به مسائل آنان، عامل بسیار مؤثری برای جذب آنها به سمت نماز و
فرهنگ نمازخوانی و جماعت میباشد.
معارف :: فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸ - شماره ۶۵
پینوشتها:
*. مربی و مدرس در دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر.
[۱]. کریمی یزدى، آثار شگفتانگیز نماز در پیشگیری و درمان بیماریها، ص ۹۰.
[۲]. همان، ص ۹۴ تا ۹۶.
[۳]. برای اطلاع بیشتر در این باره بنگرید به کتاب آثار شگفتانگیز نماز در پیشگیری و درمان بیمارى، نوشته دکتر کریمی یزدى.
[۴]. همان، ص ۵۳.
[۵]. تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۹۰.
[۶]. همان، ص ۲۹۱.
[۷]. ابن شعبه الحرّانى، تحف العقول، ص ۱۲۷.
[۸]. نهج البلاغه، نامه ۴۷، ص ۴۰۷.
[۹]. نهج الفصاحه، حدیث شماره ۲۱۹۳، ص ۴۱۴.
[۱۰]. تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۹۳.
[۱۱]. ابن شعبه الحرّانى، تحف العقول، ص ۱۲۶.
[۱۲]. نهج الفصاحه، حدیث ۲۲۱۰ ص ۴۱۶.
[۱۳]. تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۹۴.
[۱۴]. انعام/ ۱۰۴.
[۱۵]. قصص / ۶۰.
[۱۶]. علامه طباطبائى، سنن النبى، ص ۲۳..
[۱۷]. ری شهرى، میزان الحکمه، ج ۲، ص ۵۰۳.
[۱۸]. کلینى، اصول کافى، ج ۱، ص ۲۹.
[۱۹]. همان، ص ۲۹.
[۲۰]. ملکی تبریزى، ترجمه اسرارالصلوه، ص ۲۳۸.
[۲۱]. امام خمینى، توضیح المسائل (رساله احکام) مسأله ۸۹۳، ص ۱۴۵
[۲۲]. همان منبع، مسأله ۸۹۵، ص ۱۴۵.
[۲۳]. همان منبع، مسأله ۸۹۶، ص ۱۴۵
[۲۴]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص ۸۵
[۲۵]. امام خمینى، توضیح المسائل (رساله احکام)، مسأله ۹۶۴، ص ۱۴۰
[۲۶]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص ۱۰۵
[۲۷]. کتاب پژوهشی مطالعاتی نماز، شماره ۲۳ و۲۴ ص۱۴۷،۱۴۹،۱۵۲مراجعه شود به مقاله آقای محمد فانی ملکوه
[۲۸]. همان منبع، ص ۳۸، ۳۹، مراجعه شود به مقاله آقای دکتر غلامحسین حیدرى.
[۲۹]. نهج البلاغه، نامه ۳۱، ص ۳۸۱
[۳۰]. لقمانى، بهترین آرزوهای زندگى، ص ۲۶۱، ۲۶۲ به نقل از مستدرک الوسائل ج ۴، ص.۱۰۳
[۳۱]. نهج الفصاحه، حدیث شماره ۳۶۰۰ ص ۶۷۸
[۳۲]. تفسیر نمونه ج ۲۴، ص ۲۴.