حبّ دنیا باعث تشتّت خیال است‏

 باید دانست که به حسب فطرت و جبلّت، قلب به هر چه علاقه و محبت پیدا کرد، قبله توجّه آن همان محبوب است. و اگر اشتغال به امری مانع از تفکر در حال محبوب و جمال مطلوب شود به مجرّد آنکه آن اشتغال کم شود و آن مانع از میان برخیزد، فوراً قلب به سوی محبوب خود پرواز نموده، متعلّق به دامن آن شود. 

   اهل معارف و صاحبان جذبه الهیه اگر دارای قوّت قلب باشند و متمکّن در جذبه و حبّ باشند، در هر مرآتی جمال محبوب و در هر موجودی کمال مطلوب را مشاهده نموده و «ما رَاَیْتُ شَیْئاً اِلّا [ و  ]رَاَیْتُ اللّه فیهِ وَ مَعَه»(36) گویند. و اگر سَروَر آنها فرماید: «لَیُغانُ علی قَلْبی و اِنّی لَأسْتَغْفِرُاللّهَ فی‏ کُلِّ یَوْمٍ سَبْعینَ مَرَّة»(37) برای آنست که جمال محبوب را در مرأت(38)، خصوصاً مرائی کدره چون مرآت بوجهلی دیدنْ، خود کدورت برای کُمَّل است. و اگر قلب آنها قوی نباشد و اشتغال به کثرات مانع از حضور شود، به مجرّد آن که آن اشتغال کم شود طائر قلوب آنها به آشیانه قدس خود پرواز کند و دست آویز جمال جمیل گردد.

   و طالبان غیر حق، که در نظر اهل معرفت همه طالب دنیا هستند، نیز هر چه مطلوب آنها است به همان متوجه و متعلّقند. آنها نیز اگر در حبل مطلوب خود مفرطند و حبّ دنیا مجامع قلوب آنها را گرفته، هیچگاه از توجّه به آن مسلوب نشوند و در هر حال و هر چیز با جمال محبوب خود بسر برند. و اگر حبّ آنها کمتر باشد، در وقت فراغت، قلبِ آنها به محبوب خود رجوع کند. 

   آنان که حبّ مال و ریاست و شرف در دل آنها است در خواب نیز مطلوب خود را می‏بینند و در بیداری به فکر محبوب خود بسر می‏برند؛ و مادامی که در اشتغال به دنیا بسر می‏برند با محبوب خود هم آغوشند؛ و چون وقت نماز شود، دل حالت فراغتی می‏یابد و فوراً متعلّق به محبوب خود می‏شود، گویی تکبیرة الاحرام، کلید درِ دکّان یا رافع حجاب بین او و محبوب او است؛ یک وقت به خود می‏آید که سلام نماز را گفته، در صورتی که هیچ توجّه به آن نداشته، همه‏اش را با فکر دنیا هم آغوش بوده. اینست که چهل - پنجاه سال نماز ما را در دل اثری جز ظلمت و کدورت نیست.

   و آنچه باید معراج قرب حضرت حق و مایه انس به آن مقام مقدّس باشد، ما را از ساحت قرب مهجور و از عروج به مقام انس فرسنگ‏ها دور کرده. اگر نماز ما بویی از عبودیّت داشت، ثمره‏اش خاکساری و تواضع و فروتنی بود، نه عُجب و خود فروشی و کبر و افتخار که هر یک برای هلاکت و شقاوت انسان سببی مستقلّ و موجبی منفرد است.

   بالجمله، دل ما چون با حبّ دنیا آمیخته شده و مقصد و مقصودی جز تعمیر آن ندارد، ناچار این حبّ مانع از فراغت قلب و حضور آن در محضر قدس شود. و علاج این مرض مهلک و فساد خانمان سوز با علم و عملِ نافع است.