ضرورت آموختن نماز به فرزندان

زندگى پاکیزه هنگامى به دست خواهد آمد که انسان دل خود را با یاد خدا زنده نگه دارد تا به کمک آن بتواند با همه جاذبه‏هاى بدى و فساد مبارزه کند و دست شیطان‏هاى درونى و برونى را از سر خود کوتاه کند. توفیق این ذکر و حضور همیشگى، فقط به برکت نماز به دست مى‏آید. «نماز در حقیقت، پشتوانه استوار و ذخیره تمام‏نشدنى است که آدمى را در مبارزه با شیطان نفس که همواره او را به پستى و زبونى مى‏کشاند و شیطان‏هاى قدرت که با زر و زور و تزویر او را وادار به ذلت و تسلیم مى‏کند، یارى مى‏رساند و محکم‏ترین و کارسازترین وسیله‏اى است که انسان‏هاى در آغاز راه رابطه خود را با خدا با آن استوار مى‏کنند و برجسته‏ترین اولیاى خدا نیز بهشت خلوت انس خود با محبوب را در آن مى‏جویند».

بدین ترتیب، لازم است براى روبه‏رو شدن با سردرگمى‏هاى زندگى و پیش‏گیرى از انحراف‏هاى اخلاقى و رفتارى خود و افراد خانواده به ویژه فرزندان، از این سرچشمه رحمت الهى جام برداریم؛ زیرا فرزندان، امانتى الهى هستند که به پدر و مادر سپرده شده‏اند. قلب آنها در کودکى و نوجوانى پاک، ساده و بى‏پیرایه است، آن‏چنان‏که پذیراى هر نقش و روکننده به هر سو هستند. پس چه بهتر که از همان آغاز، نقش نماز را در دل و جان فرزند پدید آوریم و بدین گونه او را از گزند شیطان باز بداریم.

امام سجاد علیه‏السلام مى‏فرماید:

حق فرزند بر تو این است که بدانى وجود او از توست و بد و خوب او در این دنیا به تو ارتباط دارد و بدانى که در سرپرستى او مسئولیت دارى و مسئول تربیت او هستى و او را به خداوند بزرگ راهنمایى کنى.

و چه عملى نیکوتر از نماز که مى‏تواند فرزندانمان را به سوى خدا راهنمایى کند و دل آنها را پیش از آنکه شیطان برباید، در کف خدا نهد.

پیام متن

ارزنده‏ترین گوهر مقصود نماز است***زیبنده‏ترین هدیه به معبود، نماز است

کوبنده‏ترین اسلحه مکتب توحید***کز ریشه کَنَد خصم تو تا بود نماز است

نقش الگویى والدین در تشویق فرزندان به نماز

براى آموزش و جذب فرزندان به نماز، روش‏هاى گوناگونى وجود دارد که مى‏توان به فراخور سن و وضع روحى ایشان آنها را به کار گرفت. در این میان، نقش الگویى ارشادگران اهمیت ویژه‏اى دارد؛ زیرا از روش‏هاى بسیار راه‏گشایى است که خداى تعالى در قرآن براى هدایت انسان‏ها بارها به شکل مستقیم و غیرمستقیم بهره گرفته است. حکایت‏هاى وارد شده از پیامبران در قرآن جملگى از این مقوله است. منظور از تربیت الگویى این است که: «مربى بکوشد نمونه رفتار و کردار پسندیده خود را به طور عملى (مستقیم یا غیرمستقیم) در معرض دید متربى قرار دهد و بدین‏گونه موقعیت اجتماعى او را دگرگون کند».

  به یقین، در میان الگوها نقش پدر و مادر از همه مؤثرتر است. والدین نخستین و اثرگذارترین الگوى عملى فرزندان هستند، بیشترین زمان را با آنان مى‏گذرانند و بیشترین نقش را در شکل‏گیرى شخصیت فرزندان دارند. به همین دلیل، فرزندان همواره در حال همانندسازى از رفتار والدین خود هستند. شیوه رفتارى امام خمینى رحمه‏الله در تربیت دینى فرزندان، نمونه جالبى از تربیت الگویى است. فریده مصطفوى دختر امام مى‏گوید:

کارهاى دینى به ما دیکته نمى‏شد. در خانواده وقتى ما رفتار امام را مى‏دیدیم، خود به خود در ما تأثیر مى‏گذاشت و همیشه سعى مى‏کردیم که مثل ایشان باشیم، ولو اینکه مثل ایشان نمى‏شدیم. از نظر تربیتى، خود ایشان براى ما یک الگو بودند. وقتى کارى را به ما مى‏گفتند انجام ندهید و ما مى‏دیدیم ایشان در عمرشان آن کار را نمى‏کنند، به طور طبیعى ما هم انجام نمى‏دادیم.

به هر حال، والدین براى آنکه الگوى شایسته و نیکوى فرزندان باشند، باید عامل به نماز باشند؛ دانش و منش تربیتى داشته باشند و در آموزش احکام و معارف نماز کوشا باشند.

پیام متن

اگر والدین اهل نماز نباشند، نمى‏توان انتظار داشت که فرزندان آنها نمازگزار باشند.

نقش نمازخوان بودن والدین در گرایش فرزندان به نماز

«عامل بودن والدین به نماز، خود، روش مشاهده‏اى و غیرمستقیم براى آموزش نماز به کودکان و نوجوانان است و منظور از آن این است که: اگر والدین که الگوهاى عملى براى کودکان و نوجوانان خود هستند، براى نماز اهمیت ویژه‏اى قائل شوند و در این اندیشه پایدار و ثابت قدم بمانند، فرزندان ایشان نیز به سوى نماز گرایش پیدا مى‏کنند و به آن رو مى‏آورند. وقتى کودک از همان آغاز کودکى خویش، بارها و بارها مشاهده کند که پدر و مادر مهربان و دل‏سوز و محبوب او در خانه، سفر، گردش، میهمانى، کار و در هر شرایط و موقعیتى به نداى اذان و اقامه نماز بیش از هر چیز دیگر اهمیت مى‏دهند و بزرگ‏ترین رسالت خود را به هنگام اذان، تحت هر شرایطى نماز خواندن و سخن گفتن با خدا مى‏دانند، بدون تردید، نگرش و روش برداشت آنها از نماز نیز چنین خواهد بود».

بى‏گمان، پدر و مادرى که خود عامل به نماز نیست و در رویارویى با هر یک از امورى که ذکر شد، امور مادى را بر نماز مقدم مى‏شمارد و نماز را به تأخیر مى‏اندازد یا در اقامه نماز و یادگیرى آن خود سهل‏انگارى مى‏کند، نمى‏تواند الگوى مناسبى براى فرزندان خود باشد و نباید از آنها انتظار داشت که فرزندانى نمازخوان داشته باشند.

پیام متن

دوست دارید فرزندانتان چگونه باشند؟ شما نیز همان‏گونه باشید.

بهره داشتن والدین از دانش و منش تربیتى

منظور از «دانش» تربیتى، آگاهى داشتن از روش‏هاى متعدد و گوناگون روان‏شناسى در امر تربیت به ویژه آموزش نماز است و مقصود از «منش» تربیتى، توانایى به کارگیرى این روش‏ها در قالب‏هاى نو، جذاب، ساده و هماهنگ با دنیاى کودکان و نوجوانان است. البته بدین ترتیب، والدین باید از آنها آگاهى کافى داشته باشند تا مناسب با سنین فرزندان خود بتوانند بهره بگیرند. برخى از این روش‏ها و چگونگى به کارگیرى آنها عبارتند از:

الف) روش انگیزشى (ایجاد انگیزه در فرزندان)

روش انگیزشى، در مراحل ابتدایى نمازگزارى فرزندان بسیار کارساز است. تشویق، تأیید، پاداش و هدیه دادن، از ابزارهاى این روش است که والدین مى‏توانند در تربیت دینى و جذب فرزندانشان به نماز از آن بهره بگیرند.

«در مراحل اولیه نمازگزارى، وقتى کودک روى زمین دراز مى‏کشد و صورت خود را به سجاده و مُهر مى‏مالد، به جاى آنکه پاى او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگ‏سالان درآوریم، بهتر است همان رفتار کودکانه‏اش را تشویق و تأیید کنیم. تشویق سبب مى‏شود که این رفتار مطلوب بارها و بارها تکرار شود و به موازات رشد ذهنى و حرکتى کودک زمینه یادگیرى (سجده کردن) هم فراهم مى‏شود. اگر کودک جمله‏اى و حتى کلمه‏اى از نماز را به زبان آورد، باید او را جدا تشویق کرد. هنگامى که کودک کلمه «اللّه‏ اکبر» یا «لا اله الا اللّه‏» را به زبان جارى کند، مستحق پاداش پدر و مادر است».

در این باره نوع رفتار امام خمینى رحمه‏الله با نوه‏اش به هنگام نماز بسیار آموزنده است. یکى از نوه‏هاى امام مى‏گوید:

وقتى بچه بودم، یک‏بار که امام مشغول نماز خواندن بود، من هم رفتم پشت سر ایشان ایستادم و همان کارهایى را که ایشان انجام مى‏دادند، من هم تکرار مى‏کردم. [پس از اتمام نماز] امام چند جلد کتاب کودکان که همان‏جا بود، برداشتند [به‏عنوان هدیه] به من دادند. بعدها هر موقع من به اتاق امام مى‏رفتم، یا ایشان مرا مى‏دید، از من مى‏پرسید [آیا نمازت را خوانده‏اى یا نه؟] اگر مى‏گفتم بله، مى‏گفتند: آفرین.

در مرحله‏هاى بعدى همراه با رشد جسمى و ذهنى فرزند، مى‏توان با خرید وسایل ویژه نماز همانند مهر، سجاده، تسبیح، لباس سفید، گرفتن جشن تکلیف با شرکت گروه هم‏سالان و بردن ایشان به پارک، سینما، مکان‏هاى مقدس، فرزند خود را به نماز علاقه‏مند ساخت. بدین منظور، حتى بیان خاطره‏هایى درباره نماز اهل بیت علیهم‏السلام ، عالمان دینى و بزرگان مذهبى، در جذب کودکان و نوجوانان به نماز بسیار تأثیرگذار است.

پیام متن

وقتى که حتى آدم‏هاى بزرگ با تشویق و قدردانى و جایزه به کارشان دلگرم مى‏شوند، از این ابزار براى راندن فرزندانمان به سوى نماز بى‏خبر نمانیم.

ب) روش عبادت جمعى و تأثیر آن در نمازخوانى فرزندان

براى آنکه پدر و مادر از نقش الگویى و آموزشى خود به خوبى برآیند، بهتر است به همراه فرزندان و دیگر اعضاى خانواده فریضه نماز را به صورت دسته‏جمعى به جا آورند. بدین ترتیب، هم امکان سهل‏انگارى در نماز به کمترین اندازه مى‏رسد و هم فریضه دینى به شکل گروهى و منظم انجام مى‏گیرد.

اگر عبادت در خانه به شکل دسته‏جمعى به جاى آورده شود، افزون بر آنکه شوق به نماز در دل‏ها کاشته مى‏شود، سبب افزایش ارتباط عاطفى و روحیه هم‏دلى و هم‏بستگى میان اعضاى خانواده مى‏شود. در نتیجه، بنیان خانواده به نیکى و مطمئن تقویت مى‏شود.

پیام متن

دست خدا، با جماعت و گروه است. بر این اساس، در خانواده‏اى که با هم نماز مى‏خوانند، احتمال نمازخوان شدن فرزندان افزایش مى‏یابد.

ج) روش تنوع

گوناگونى در برنامه‏هاى نماز، در ادامه‏دار شدن نمازگزارى کودکان و نوجوانان بسیار مؤثر است، بدین معنا که نماز جنبه‏هاى مختلفى دارد و تنها به بعد فردى محدود نمى‏شود. فرزندان در خانواده تنها با بعد فردى نماز آشنا مى‏شوند، ولى براى آشنایى با جنبه‏هاى فرهنگى، اجتماعى و سیاسى نماز شرکت دادن آنان به همراه افراد خانواده در نماز جماعت، مسجد و نماز جمعه ضرورى است. شرکت دسته‏جمعى افراد خانواده در جمع نمازگزاران، ضمن اینکه نوعى نشاط و طراوت را در نماز به همراه دارد و آن را از یک‏نواختى و کسالت‏بار بودن خارج مى‏کند، سبب نهادینه و استحکام جایگاه نماز میان اعضاى خانواده مى‏شود و میل و رغبت به نماز را بالا مى‏برد.

پیام متن

حتى نماز نیز اگر به گونه‏اى یک‏نواخت، به‏جا آورده شود، اى بسا کسالت‏بار شود. تغییر دادن مکان آن، گروهى یا به جماعت خواندن، به آن تنوع مى‏بخشد و از کاهش رغبت نمازگزار به آن مانع مى‏شود.

د) روش پرهیز از رفتارهاى ناخوشایند

والدین براى واداشتن فرزندان به نماز، اجازه هرگونه رفتار ناخوشایند را ندارند تا سبب رنجش خاطر فرزندان نشوند یا در ذهن آنها خاطره تلخى از آموزه‏هاى دین همچون نماز پدید نیاورند. کارهایى که لازم است از آنها پرهیز شود، عبارتند از:

ـ اعمال قدرت و مجبور کردن کودک و نوجوان به نماز؛

ـ گرفتن وقت تفریح کودک و نوجوان مانند: وقت بازى و تماشاى فیلم، به انگیزه نماز خواندن آنها؛

ـ مقایسه فرزندان خود با کودکان نمازخوان دیگران؛

ـ دعوت کودک به نماز در زمانى که به تازگى تنبیه شده است؛

ـ خسته کردن کودک یا نوجوان با برنامه‏هاى اضافى و تعقیبات نماز.

بى‏شک، اگر والدین در واداشتن فرزندان خود به نماز این پیشنهادها را رعایت نکنند، اثر بدى بر روحیه نمازگزارى کودک و نوجوان بر جاى مى‏گذارد تا آن‏جا که ممکن است آنان را براى همیشه از نماز بیزار کند.

پیام متن

در روش پرهیز براى جذب فرزندان به نماز باید از هر گونه اقدام ناخوشایند پرهیز کرد.

ه) روش عنایت‏آمیز

بهره‏گیرى از روش عنایت‏آمیز در تربیت دینى و جذب فرزندان به نماز، در بسیارى از موارد مى‏تواند اثرگذارترین راه باشد. ابزارهاى این روش، برخوردهاى غیرمستقیم، کریمانه و از روى چشم‏پوشى است براى نمونه، روش امام خمینى رحمه‏الله به هنگام نماز صبح یا زمستان با کودکانى که به تکلیف شرعى نرسیده بودند، از این‏گونه راه‏هاى شوق‏آمیز براى اداى نماز است. فریده مصطفوى، دختر امام خمینى رحمه‏الله ، نقل مى‏کند:

امام کسى را از خواب بیدار نمى‏کرد، مى‏گفت خودتان اگر بیدار شدید، بلند شوید نماز بخوانید؛ اگر بیدار نشدید، مقید باشید که ظهر، قبل از نماز ظهر و عصر، نماز صبحتان را قضا کنید. زمستان هم که بلند مى‏شدیم، مى‏رفتیم سرحوض که وضو بگیریم، اگر آب گرمى بود، آن را به [بچه‏ها] مى‏داد که وضو بگیرند.

در مورد فرزندى نیز که در امر نماز کوتاهى مى‏کند:

«والدین مى‏توانند بعد از پایان هر نماز خود به گونه‏اى که فرزنداشان مى‏شنود، او را با ذکر نام دعا کنند و از خداوند عزت در دنیا و پاداش اخروى برایش بخواهند. این امر، علاقه فرزند به نماز را بیشتر خواهد کرد؛ زیرا او به هر حال به خودش و نامش اهمیت مى‏دهد و از اینکه در فرصت بعد از نماز یاد و ذکرى از او مى‏شود، خرسند خواهد شد و به نماز اقبال بیشترى نشان خواهد داد یا والدین مى‏توانند، از او درخواست کنند به جهت جوانى و پاکى و همین‏طور آبرومندى جوان در پیشگاه خدا، در حق ایشان دعا کنند که نمازشان پذیرفته شود و حتى مى‏توانند از جوانشان بخواهند که جلو بایستد و آنها به او اقتدا کنند. اگرچه ممکن است فرزندشان نپذیرد، ولى پیشنهاد عنایت‏آمیز والدین، اثر لازم را در روح او ایجاد خواهد کرد».

پیام متن

اگر فرزندانمان در کنار جدى بودنمان در امر نماز آنها، رفتارى کریمانه و همراه با مدارا از ما در این باره ببینند، شوق بیشترى به خواندن نماز در آنها پدید مى‏آید.

و) روش گفت‏وگو با فرزندان

اگرچه در تربیت الگویى، والدین باید بیشتر بکوشند به طور غیرمستقیم با رفتار خویش، فرزندان خود را به نماز و یادگیرى آن علاقه‏مند کنند، گاهى آنها به سادگى و آسانى حاضر به اصلاح رفتار خویش درباره نماز نیستند. از این رو، والدین باید با دلیل و استدلال قوى بتوانند از راه گفت‏وگو و بحث کردن به شکلى محرمانه، رفتار او را اصلاح کنند. حکایت زیر در این باره شنیدنى است، یکى از دختران امام خمینى رحمه‏الله مى‏گوید:

وقتى دختر پنج ساله‏اى بیش نبودم، یک شب وقتى امام به نماز مشغول شدند و عده‏اى هم به او اقتدا کردند، من به جهت دیر وضو گرفتن، وقتى به نماز رسیدم که امام به سجده رفته بودند. تا رکعت دوم باید صبر مى‏کردم، ولى از شدت علاقه‏اى که براى خواندن نماز با ایشان داشتم، سریع تکبیر گفتم و به خیال اینکه به جماعت وصل شدم، به سجده رفتم. بعد از نماز، مادرم گفت: دخترم نمازت اشکال داشت. دلیل آن را هم گفت، اما من نپذیرفتم و اصرار کردم که حتما به امام بگویم. مادرم به ناچار جریان را به امام گفت. امام با حوصله و سعه صدر یک‏ربع ساعت براى من آن مسئله را توضیح داد که چرا نباید آن موقع تکبیر مى‏گفتم و حالا براى رفع اشکال باید چه کنم.

پیام متن

فرزندان در برابر سخنانى که با دلیل و برهان همراه است، تسلیم هستند. از این روش، در تشویق فرزندانمان به نماز بهره کافى بگیریم.

پدیدآورنده:حسین بافکار