تسبیحات اربعه

پیش از آنکه به ترجمه ذکر رکوع و سجود بپردازیم، جملاتی را که در رکعتهای سوم و چهارم نماز، در حال ایستاده باید تکرار کرد توضیح می‏دهیم.این جملات، چهار«ذکر»اند و گویای چهار حقیقت درباره خداوند: 

سبحان الله-پاک و منزه است‏خدا، 

و الحمد لله-و ستایش و سپاس مخصوص خداست، 

و لا اله الا الله-و معبودی بجز خدا نیست، 

و الله اکبر-و خدا بزرگترین است. 

دانستن این چهار خصوصیت در شکل گرفتن یک تلقی درست و کامل از توحید دارای تاثیری عمیق است.زیرا هر یک از این چهار خصوصیت‏یک بدنه و یک نما از عقیده توحید را نشان می‏دهد. 

تکرار این جملات فقط بدان خاطر نیست که بر معرفت ذهنی انسان و آگاهی و اطلاع او افزوده شود بلکه دانستن صفات و خصوصیات خدا و تکرار ذکر خدا، بزرگترین فایده‏اش باید این باشد که در انسان حرکتی و مسئولیتی پدید آورد و وظیفه و تکلیفی فراخور آن حقیقتی که بدان معرفت‏یافته بر دوش او بگذارد. 

به طور کلی عقاید اسلامی باید در خارج از ذهن و در صحنه زندگی منشا عمل و حرکت‏باشند، زیرا این عقاید صرفا از جنبه ذهنی و مجردشان نیست که دارای اعتبارند بلکه بیشتر به این دلیل که ناظر به زندگی انسانها و نقشبند زندگی و عمل فرد و جامعه‏اند، در اسلام معتبر شناخته می‏شوند.درست است که هر عقیده اسلامی در معنا شناخت‏یک واقعیت است ولی تنها آن عقایدی در اسلام حتمی و لازم الاعتقاد شمرده شده‏اند که در صورت قبول و گرویدن بدان تعهدی برای انسان به وجود آید و وظیفه و تکلیفی جدید بر دوش او نهاده شود. 

 

سوره

پس از پایان این نیایش آموزنده و پر محتوا، نمازگزار باید یک سوره کامل از قرآن را تلاوت کند. 

این کار، بخشی از قرآن را که وی آزادانه و به دلخواه انتخاب کرده، در یاد او زنده می‏کند، یعنی فصل دیگری از معارف اسلامی را پیش روی او می‏گشاید. 

فریضه تلاوت قرآن در نماز-چنانکه امام علی بن موسی علیه السلام در حدیثی به فضل بن شاذان فرموده است-قرآن را از متروک شدن و نافهمیده ماندن به در می‏آورد در خاطره‏ها و ذهنها حاضر می‏سازد. (1) 

در این گفتار، ما به ترجمه سوره توحید-که به طور معمول در نمازها تلاوت می‏شود-بسنده می‏کنیم. 

بسم الله الرحمن الرحیم-به نام خدای رحمان و رحیم. 

قل.بگو. (ای پیامبر) خود بدان و به دیگران نیز، همچون پیامی بایسته، برسان که: 

هو الله احد-اوست‏خدای یکتا. (2) 

مانند خدایانی که عقاید تحریف شده ادیان معرفی می‏کنند شریک و رقیب و هماورد ندارد. پس صحنه آفرینش میدان تنازع و پیکار خدایان نیست.بلکه همه سنتها و قوانین عالم ناشی از یک اراده و یک قدرت است و به همین دلیل است که در جهان آفرینش نظم و هماهنگی و یکنواختی برقرار است و قوانین و تحولات و حرکات طبیعی عالم همه به یک سو و در یک جهت در عمل و حرکت‏اند.و در این میان فقط انسان است که چون از«اراده‏»و«اختیار»و قدرت تصمیمگیری برخوردارش ساخته‏اند، می‏تواند از این نظم کلی سرپیچی نماید و چون سازی ناهماهنگ، نغمه‏ای جدا بنوازد.و نیز می‏تواند یکسره بر طبق این قوانین، زندگی خود را بسازد. 

الله الصمد-خدا از همه رو بی‏نیاز است (از همه چیز و همه کس) . 

یعنی خدایی که من در برابر او به کرنش و تعظیم و ستایش برخاسته‏ام، همچون خدایان پنداری نیست که پدید آمدنش، ادامه حیاتش، و توان بودن و زیستنش به کمک و مراقبت و رعایت کسی نیازمند باشد.آن چنان خدایی شایسته تکریم و تعظیم انسان‏نیست، زیرا که خود موجودی است در طراز انسان یا فروتر از آن.انسان، این موجود عظیم و ژرف، تعظیم و ستایش و عبودیتش فقط در برابر قدرتی می‏سزد که به هیچ وجودی و هیچ عنصری کمترین نیازی نداشته باشد و بودن و قدرتمند بودن و همیشه بودنش از ذات او مایه گرفته باشد. 

لم یلد-نزاده و فرزند نیاورده است. 

 

سوره حمد

بسم الله الرحمن الرحیم -به نام خدای رحمان و رحیم. 

به نام خداوندی که دارنده رحمتی همگانی و بخشنده رحمتی همیشگی است. 

این جمله، سرآغاز همه سوره‏های قرآن، سرآغاز نماز، سرآغاز همه کارها و فعالیتهای یک مسلمان است.یعنی شروع همه کارها فقط به نام خداست، همه چیز انسان، آغاز زندگی‏اش و تمامی جلوه‏های زنده بودنش به نام خداست.مسلمان به نام خدا روزش را شروع می‏کند و به نام او بر تلاش روزانه خود نقطه پایان می‏گذارد.با یاد او به بستر می‏رود و با استعانت او سر از بستر برمی‏دارد و فعالیت روزانه خود را از سر می‏گیرد و سرانجام با نام او و یاد او چشم از این جهان برمی‏گیرد و رهسپار سرای جاویدان می‏شود. 

الحمد لله رب العالمین -ستایش و سپاس مخصوص خداست که مدبر جهانیان و جهانهاست. 

همه ستایشها و سپاسها مخصوص اوست، چون همه عظمتها از آن او و همه رحمتها از سوی اوست.او مجمع همه‏خصلتهای ستوده است و همه نیکیها و نیکوکاریها از سرچشمه وجود اوست.پس ستایش او ستایش نیکی و نیکوکاری است و جهت دهنده به همه کوششهایی که به هوای نیکی و نیکوکاری انجام می‏گیرد. 

هر کس در خود چیزی از خصلتها و رفتارهای قابل ستایش می‏بیند باید آن را از فیض رحمت و لطف خدا بداند، زیرا خداست که در انسان، مایه‏های نیکی را به کار برده و ذات و سرشت او را آماده و جویا و پذیرای نیکی و فضیلت‏ساخته و به او قدرت تصمیم-که ابزار دیگری است در راه نیکو شدن و نیکویی کردن-بخشیده است. 

این بینش راه خودبینی و خودشگفتی را بر انسان می‏بندد همچنان که از بی‏مصرف گذاردن یا بیهوده مصرف کردن خصلتهای نیک و توانهای نیکی آفرین در وجود آدمی جلوگیری می‏کند. 

در عبارت رب العالمین (پروردگار و مدبر جهانیان و جهانها) هم وجود عوالم و جهانهای دیگر و هم خویشاوندی و پیوستگی این همه باهم احساس می‏شود.نمازگزار در می‏یابد که بجز این عالم و در ماورای نظرگاه تنگ و محدود او و پشت این حصاری که او برای زندگی خود فرض کرده، گیتیها و گردونها و عالمها و جهانهای دیگر هست و خدای او خداوندگار سراسر این پهنه عظیم است.این احساس، تنگ نظریها و کوته‏بینیها را در او از بین می‏برد، به او جرئت و حس تکاپو می‏بخشد، از عبودیت‏خدا احساس غروری در او پدید می‏آورد و در بندگی خدا عظمت و شکوهی عجیب بدومی‏نمایاند. 

از سوی دیگر می‏بیند که همه موجودات، انسانها و حیوانات و گیاهان و جمادات و آسمانها و عوالم بیشمار هستی، بندگان خدایند و رب و مدبر و پروردگار این همه، اوست.می‏فهمد که خدای او تنها خدای نژاد او یا ملت او یا خدای انسانها نیست، خدای آن مورچه خرد و آن گیاه ضعیف نیز هست، خدای آسمانها و کهکشانها و اخترها نیز هست. با درک این حقیقت احساس می‏کند که تنها نیست، می‏فهمد که با تمام ذرات عالم و با تمام موجودات ریز و درشت‏خویشاوند است، با همه انسانها پیوسته و مرتبط است. همگان برادران و همسفران اویند و این کاروان عظیم یکسره راهی یک هدف و در رکت‏به سوی یک جهت است. 

این رابطه و پیوستگی او را نسبت‏به همه موجودات مکلف و متعهد می‏سازد.نسبت‏به انسانها تعهد هدایت و کمک، و نسبت‏به دیگر موجودات تعهد شناختن و در راه درست و مناسب با هدف آفرینششان به کار افکندن. 

الرحمن الرحیم -خدای رحمان و رحیم. 

 

4 . نمازهای نافله

عشق به پرستش و بندگی، انسان را وا می‏دارد که بیش از حدِّ مقرر نیز به اطاعت و 

نیایش بپردازد. این با نمازهای مستحب جلوه‏گر می‏شود.

چگونه انسان می‏تواند عاشق خدا باشد و تنها به همان واجبات اکتفا کند و بیش از آن، 

نمازی نخواند؟ این نمازها که به «نافله» معروف‏اند، فراوان است. از جمله نافله‏های 

روزانه است به این صورت:

نافله، نماز صبح، دو رکعت، پیش از نماز صبح.

نافله، نماز ظهر، هشت رکعت، پیش از نماز ظهر.

نافله، نماز عصر، هشت رکعت، پیش از نماز عصر.

نافله، نماز مغرب، چهار رکعت، بعد از نماز مغرب.

نافله، نماز عشا، دو رکعت نشسته، پس از نماز عشا.

نافله شب (نماز شب) یازده رکعت، پیش از اذان صبح که هشت رکعت آن، نافله شب نام دارد 

و دو رکعتش به نام نماز شَفع و یک رکعت هم به نام نماز وَتر مشهور است.

نافله از کلمه «نَفْل» است، یعنی زیادی واضافه بر مقدار واجب است.

بر پیامبر اسلام، نافله شب واجب بود و خدا دستور داده بود که شب برخیزد و به تهجّد 

و عبادت نیمه شب بپردازد تا به مقام والا برسد. (151) 

در حدیث آمده است: 

نمازهای مستحب، همچون هدیه‏ای به درگاه خداوند است که به هر حال قبول می‏شود. (152) 

درباره نوافل، حدیث‏های بسیاری در کتب روایت آمده که اینجا مجال پرداختن به آنها 

نیست. (153) 

نمازهای مستحب، جبران کننده نواقص نمازهای واجب است و همچون صدقه‏ای است که انسان، 

آن را می‏پردازد. به خصوص نماز شب، راز ارتباط عاشقانه میان بنده و خدای اوست که هر 

سحر از بستر خواب برخیزد و خواب و کسالت را کنار بگذارد و به مناجات در دل شب 

بپردازد و دور از چشم‏های خواب رفته، با خدای خود به راز و نیاز و اشک و عبادت و 

شکر و سجود و قنوت بپردازد.

اولیای الهی، اهل تهجّد و شب زنده‏داری و نمازهای مستحب، با قنوت‏های مفصّل و سجده‏های 

طولانی و اشک‏های ریزان و دیده‏های گریان بوده‏اند.

علمای بزرگ، عارفان وارسته و دوستان خدا، از «نماز شب» غفلت نکرده و نمی‏کنند. (154) 

در روایتی آمده است که خداوند می‏فرماید:

«کَذِبَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ یُحِبُّنی، فَاِذا جَنَّهُ اللّیلُ نامَ عَنّی‏. 

اَلَیْسَ کُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَةَ حَبِیبِهِ؟» (155) 

دروغ می‏گوید آنکه می‏پندارد مرا دوست دارد، امّا چون شب فرا می‏رسد، به خواب می‏رود 

و به یاد من نیست. مگر نه این است که هر دوستداری، خلوت و نجوای با دوستش را دوست 

می‏دارد؟ ...

 

3 . نماز عید

از نمازهای مستحب دیگر، نماز عید فطر و عید قربان است که دو رکعت است با 9 تکبیر و 

قنوت (پنج تکبیر در رکعت اول و چهار تکبیر در رکعت دوّم پیش از رکوع، و خواندن دعا 

پس از هر تکبیر در قنوت).

نماز عید فطر که در روز اول ماه شوال پس از یک ماه روزه رمضان برگزار می‏شود شکرانه 

توفیق الهی است برای ادای آن فریضه و پاداشی برای مؤمنان روزه دار.

امام باقر علیه السلام به جابر فرمود: 

در روز اوّل شوال، منادی آسمانی ندا می‏دهد: ای مؤمنان، بشتابید به سوی جایزه‏های‏تان. 

ای جابر! جایزه‏های الهی مثل جوایز این سلاطین نیست. (148) 

عید فطر، از اعیاد بزرگ اسلامی است و خواندن نماز در آن روز، تقویت پیوند انسان با 

خدای خویش است و به عید هم رنگ و جلای الهی می‏دهد.

امام رضا علیه السلام فرمود: 

روز عید فطر برای آن جهت قرار داده شده که مسلمانان گرد هم آیند و به بزرگداشت 

خداوند و نعمت‏هایش بپردازند. روز عید است و اجتماع، روز زکات است. روز توجّه به 

آفریدگار و نالیدن به درگاه او. (149) 

حضرت علی علیه السلام فرمود: 

ای مردم! عید فطر، روزی است که نیکوکاران پاداش می‏گیرند و بدکاران زیان می‏کنند، 

شبیه‏ترین روزها به قیامت است. با بیرون آمدن‏تان از خانه‏ها به مصلّی، برانگیخته 

شدن از قبر به صحرای محشر را به یاد آورید. و با ایستادن در مصلا، به یاد وقوف در 

عرصه قیامت در پیشگاه خدا بیفتید و با بازگشت به خانه‏های‏تان، بازگشت به منازل خود 

در بهشت و جهنم را به یاد آورید. (150) 

حضور در جمع انبوه نمازگزاران عید فطر و قربان، پیوستن به دریای بیکران ملّت است و 

نیایش جمعی به درگاه خداوند که بیشتر و سریع‏تر، لطف خود را شامل حال نمازگزاران 

روزه دار می‏کند که یک ماه رمضان، در اطاعتِ امر او بوده‏اند.

حالت خاصی که در روز عید و هنگام نماز به مسلمانان دست می‏دهد، غیر از روحیه تعبّد 

و خشوع و شکسته دلی و گرایش به توجّه و معنویات، روح اخوّت و صمیمیت را میان آنان 

زنده‏تر می‏سازد و پیوندها را تقویت می‏کند.

در قنوت نماز عید، دعای «اللّهم اَهْلَ الْکِبْریاءِ وَالْعَظَمَةِ ...» خوانده می‏شود، 

که ضمن ستایش خدا به صفاتی همچون عظمت و جلالت، آمرزندگی و بخشش و رحمت، خداوند را 

به مقام پیامبر و دودمان پاکش سوگند می‏دهیم و بهترین خواسته‏های صالحان را از خدا 

می‏خواهیم و از همه بدی‏ها و شرور به او پناه می‏بریم. 

سجده‏های شکر و سجده‏های همراه با «اَلْعَفو، اَلْعَفو» اوج این عبودیت و خشوع و 

بندگی است.

2 . نماز باران

یکی از نمازهای مستحب، «نماز باران» است. این نماز با شرایطی که گفته می‏شود برگزار 

می‏گردد و در آن مردم از خداوند باران می‏طلبند تا خشکسالی وقحطی برطرف شود وبرای 

زراعت‏ها باران ببارد. به این نماز، نماز «استسقا» هم گفته می‏شود.

در این باره، به کلام امام خمینی‏قدس سره در «تحریر الوسیله» استناد می‏کنیم:

«نماز باران مستحب است، آنگاه که آب نهرها کاهش یابد و باران نیاید. سبب نیامدن 

باران به خاطر گسترش گناهان، ناسپاسی نعمت‏ها، نپرداختن حق مردم، کم فروشی، ظلم، 

نیرنگ، ترک امر به معروف و نهی از منکر، نپرداختن زکات و حکومت و قضاوت بر خلاف حکم 

خدا و ... است که موجب خشم پروردگار و نیامدن باران می‏شود». (143) 

نماز باران، مثل نماز عید فطر و قربان، دو رکعت است که گروهی خوانده می‏شود. در هر 

رکعت یک حمد و یک سوره، و در رکعت اوّل پنج تکبیر دارد و در رکعت دوّم چهار تکبیر. 

پس از هر تکبیر در هر رکعت، یک قنوت است. بهتر است در قنوت دعایی خوانده شود که طلب 

باران در آن است.

آداب این نماز از جمله عبارت‏اند از:

* بلند خواندن حمد و سوره.

* سه روز رزوه گرفتن به نحوی که روز سوم، دوشنبه یا جمعه باشد.

* بیرون رفتن امام جماعت همراه با نمازگزاران به صحرا در نهایت وقار و آرامش و خشوع 

و حالت نیاز، و انتخاب جایی تمیز برای نماز، و داشتن حالتی نیازمندانه و ترحّم‏انگیز، 

مثلاً پابرهنه بودن.

* منبر را با خود به صحرا ببرند، مؤذّن‏ها همراه مردم باشند، پیران و کودکان و چهار 

پایان را هم با خود ببرند، و بچّه‏ها را از مادران‏شان جدا سازند تا گریه‏ها ضجه‏ها 

زیاد شود و سبب نزول رحمت گردد.

* پیشنماز، پس از نماز، ردای خود را دگرگون سازد، یعنی قسمت راست را به سمت چپ و 

سمت چپ را به راست بگرداند و با صدای بلند صد مرتبه تکبیر به طرف راست و صد بار 

تسبیح به سمت چپ بگوید و صد بار حمد و شکر خدا بگوید. مردم هم همصدا با او ذکر 

بگویند، و آنگاه دعا کند. مردم هم دعا کنند و آمین بگویند و بسیار تضرّع و ناله 

نمایند.

* بهتر است در دعاها از آنچه از امامان معصوم‏علیهم السلام نقل شده استفاده شود. (144) 

از جمله:

دعای 19 صحیفه سجادیه و دعای حضرت علی‏علیه السلام در مورد نماز باران. (145) 

از میان نمازهای معروفِ باران، نمازی است که مرحوم آیت اللّه سید محمد تقی خوانساری 

در دوره حضور انگلیسی‏ها در قم برگزار کرد و سبب نزول باران شد و خارجی‏ها به شدت 

تحت تأثیر قرار گرفتند. 

آنچه رحمت الهی را جلب می‏کند، شکسته دلی و خضوع و خلوص و توبه مردم و توجّه آنان 

به سوی پروردگار است. گاهی ممکن است خداوند از روی ترحّم به حیوانات نیز باران 

رحمتش را بر همه، از جمله آدمیان نازل کند. 

در حدیث آمده است:

 

1 . نماز جمعه

گاهی عبادات اسلامی، غیر از جهات روحی و معنوی، آثار و جنبه‏های سیاسی و اجتماعی هم 

دارد، به خصوص آنچه که به صورت آشکار و گروهی با آداب و ویژگی‏های خاص اجرا می‏شود. 

نماز جمعه، یکی از این آیین‏های مقدس و با شکوه است که امّت نمازگزار، در کنار 

برکات معنوی و ثواب عبادت، به آثار و نتایج اجتماعی آن نیز نایل می‏شود.

نماز جمعه، مظهر شکوه اسلام و عظمت مسلمین و وحدت بخشِ صفوف و خنثی کننده توطئه‏ها 

و تفرقه‏افکنی‏هاست.

نماز جمعه، دو رکعت است که همراه با دو خطبه از سوی امام جمعه به جای نماز ظهر روز 

جمعه خوانده می‏شود. در خطبه‏هایش، علاوه بر دعوت به تقوا و طرح مسائل اخلاقی و 

سازنده که از واجبات خطبه است، طرح مشکلات مردم و مسائل اجتماعی مسلمانان و آگاهی‏های 

سیاسی و هشدار نسبت به خطرها و دشمن‏ها و ... نیز ضروری است و همین محتوا، به نماز 

جمعه تأثیر فراوان در زمینه روشنگری اندیشه‏ها می‏دهد.

ضرورت شرکت مستمر در نماز جمعه، مورد تأکید اسلام است و اگر کسی بی دلیل و عذر در 

جماعت مسلمانان و نماز جمعه آن‏ها شرکت نکند، نشانه نوعی نفاق است.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده است: هر کس سه جمعه پیاپی، بدون عذر و بیماری، 

عمداً در نماز جمعه شرکت نکند بر دل او مُهری از نفاق زده می‏شود. (139) 

نماز جمعه، حج مساکین است. (140) نماز جمعه «یاد خدا»ست و خداوند در قرآن می‏فرماید:

«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَوةِ مِن یَوْمِ 

الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْاْ إِلَی‏ ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُواْ الْبَیْعَ...» (141) ای 

مؤمنان! هرگاه به نماز روز جمعه فراخوانده می‏شوید، به سوی «یاد خدا» بشتابید و داد 

و ستد را رها کنید.

روز جمعه، روز تعطیلی مسلمانان است تا در کنار نظافت و استراحت، به تقویت بُعد 

معنوی و اجتماعی خود بپردازند.

دشمنان اسلام، که همواره در صدد تفرقه و تضعیف مسلمانان‏اند، از برگزاری مراسم نماز 

جمعه ناراحت می‏شوند و تلاش در شکستن این سدّ استوار ایمانی دارند.

امام خمینی قدس سره می‏فرمود: نمازهای جمعه را با شکوه بجا بیاورید، و نمازهای غیر 

جمعه را هم، که شیطان‏ها از نماز می‏ترسند، از مسجد می‏ترسند ... (142)

عدالت پیشنماز

چون نماز، نشانه‏ای از یک تجمع دینی و اقتدا به یک «پیشوا» است، پس باید خوب‏ترین 

انسان‏ها و پاک‏ترین افراد، به امامت جماعت بپردازند. امام جماعت باید کسی باشد که 

به دیانت و تعهدش ایمان داشته باشیم.

افراد گنهکار و سفیه، نمی‏توانند پیشنماز شوند.

در حدیث آمده است: «فَقَدِّمُوا اَفْضَلَکُم» (135) برترین‏های‏تان را پیشنماز کنید. 

امام باقر علیه السلام فرمود: امام جماعت باید از افراد اندیشمند و صاحب فکر باشد. 

(136) 

وقتی صفت عدالت وپاکی تعهّد، از شرایط امام جماعت باشد، روشن است که جامعه و جمع 

اقتدا کننده را نیز در این مسیر حرکت می‏دهد و ملاک‏های تقدّم در کارها و مسئولیت‏ها، 

همین‏ها می‏شود.

عدالت، یک حالت درونی است که انسان را از ارتکاب گناهان کبیره، یا تکرار و اصرار بر 

گناهان صغیره باز دارد.

از امام صادق علیه السلام پرسیدند: عادل کیست؟ فرمود: آن که چشمش را از نامحرم 

بپوشاند، زبانش را از گناه، و دستش را زا ستم نگاه دارد. (137) 

و رسول خدا فرموده است: کسی که با مردم در معامله و داد و ستد، ستم نکند و در گفت و 

گوها دروغ نگوید و در وعده‏ها تخلّف نکند، او با مروّت و عدالت است. (138) 

پس سعی کنیم نمازهایمان را به جماعت بخوانیم و از برکات تجمّع‏های دینی و عبادی 

غافل نشویم.

سنگر دشمن شکن و وحدت بخش «مساجد» را خالی نگذاریم و با بهانه‏های مختلف، خود را از 

فیض جماعت، محروم نسازیم.

نماز جماعت

از نکات اساسی مربوط به نماز، برپایی آن به صورت جماعت است. نماز جماعت پاداش بسیار، 

برکات فراوان و فواید فردی آثار اجتماعی بسیار دارد.

شکوه مسلمانان و موحّدان را می‏رساند. ذوب شدن «فرد» در «جمع» در یک عبادت توحیدی 

است. مقدمه وحدت و عامل تقویت روح برادری است.

نماز جماعت، زمینه شناخت افراد و مشکلات و نیازهای آنان است. نماز جماعت، بهترین و 

بیشترین و پاک‏ترین و کم خرج‏ترین اجتماعات دنیاست. خار چشم دشمنان اسلام است. عامل 

نظم، وحدت صفوف، وقت‏شناسی و مبارزه با فردگرایی و خودخواهی است. موجب شسته شدن 

کینه‏ها و کدورت‏ها و پیدایش روحیه اخوّت دینی است. مستحب است انسان صبر کند تا 

نماز را به جماعت بخواند. نماز به جماعت، از نماز اوّل وقتِ فُرادی‏ با فضلیت‏تر 

است و پاداش جماعت، هر چند مختصر و کوتاه برگزار شود، از نماز فُرادی‏ که طولانی 

بخوانند بیشتر است. (131) در حدیث آمده است: هرگاه عدد نمازگزاران در جماعت، از ده 

نفر بیشتر شود، پاداشی نصیب نمازگزاران می‏شود که قابل بیان و شماره نیست.

در نماز جماعت، باید فردی عادل و متّقی و شایسته، امام جماعت شود و دیگران به او 

اقتدا کنند.

این شرط، هم ملاک بودن تقوا و عدالت را بیان می‏کند و هم تبعیت از پیشگامان در صلاح 

و پاکی را می‏آموزد. تحقیر نماز جماعت، تحقیر خداست و تعظیم آن، بزرگداشت فرمان 

پروردگار است.

آنکه برای شرکت در نماز جماعت، از خانه بیرون می‏رود، یا در مسجد به انتظار برپایی 

نماز جماعت به سر می‏برد، در طول این مدّت پاداش پرداختن به نماز را می‏گیرد. (132) 

در نماز جماعت، جمعیّت هر چه بیشتر باشد، ثوابش افزون‏تر است. در حدیث آمده است: هر 

که نماز جماعت را دوست بدارد، خدا هم او را دوست می‏دارد. (133) 

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: صف‏های جماعت، همچون صفوف فرشتگان در آسمان 

چهارم است. (134)

سجده شکر

سجده شکر نیز یکی از تعقیبات نماز است.

به شکرانه نعمت‏های بی پایان و بی شمار خداوند، پس از نماز، سر بر خاک نهادن و نعمت‏های 

او را به یاد آوردن، و شکر گفتن و حمد کردن، اعمالی است که هم محبّت خدا را در دل 

انسان می‏افزاید و هم انسان را نزد خدا محبوب و مقرّب می‏سازد و هم سبب افزایش نعمت‏ها 

می‏شود.

در روایات بسیاری روی این سجده، سفارش شده است. (128) حتّی اگر چیزی هم نگوییم، به 

شکرانه نعمت‏ها و سپاس از توفیق طاعت و بندگی، پیشانی و صورت بر زمین نهادن و حالت 

سپاس گرفتن، شکر است. ولی بهتر است ذکرهایی چون شُکْراًلِلّه، یا حَمْداًلِلّه و ... 

گفته شود. 

در حدیث آمده است اگر انسان به طول یک نفس کشیدن مرتب بگوید: یا ربّ، یا ربّ ... 

خداوند خطاب می‏کند:لَبَّیْکَ، ماحاجَتُکَ؟ حاجتت چیست تا برآورم؟ (129) 

به تعبیر امام صادق علیه السلام سجده شکر بعد از نماز، دلیل کامل شدن نماز و خشنودی 

خدا و خوشامدن و اعجاب فرشتگان است. خداوند از آنان می‏پرسد: پاداش این بنده شاکر 

چیست؟ می‏گویند: رحمت تو، بهشت تو، حلّ مشکل او، ... خداوند می‏فرماید: همانگونه که 

او از من تشکّر کرد، من هم از او سپاسگزارم. این جمله می‏فهماند که رضایت و سپاس 

الهی از همه نعمت‏ها برتر است. (130)

تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام

از بهترین تعقیبات نماز، تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام است. این ذکر عالی را رسول 

خدا صلی الله علیه وآله به دختر گرامی‏اش آموخت:

مرتبه «اللّه اکبر»، 33 مرتبه «الحمدللّه» و 33 مرتبه «سبحان اللّه». این صد بار 

ستایش خدا به بزرگی و شکر نعمت‏هایش و تنزیه و تقدیسش، به فرموده امام صادق علیه 

السلام از هزار رکعت نماز مستحب، نزد خدا برتر است. (124) 

این تسبیحات در کتب اهل سنّت نیز آمده است. (125) 

امام باقر علیه السلام فرموده است: در میان ستایش‏ها، بهتر از تسبیحات حضرت زهرا 

علیها السلام نیست، و اگر می‏بود، رسول خدا به فاطمه علیها السلام تعلیم می‏داد. (126) 

همان گونه که در روایات، سجده بر تربت سید الشهدا مورد تأکید قرار گرفته است، داشتن 

تسبیح 34 دانه‏ای از خاک مزار امام‏حسین‏علیه السلام نیز ثواب بسیار دارد، و حتّی 

گرداندن آن بدون ذکر هم با ارزش است. (127) زیرا الهام بخش فرهنگ جهاد و شهادت و 

قیام برای خداوند است.

آنچه لازم است، تأنّی، تأمّل وتوجّه در این تسبیحات است.

تنها نباید چرخش سریع زبان و کلماتی تند و نامفهوم باشد. این تسبیحات، هر چه با 

وقار و با توجّه به معنای این سه ذکر مهمّ باشد، نزد خدا با ارزش‏تر و برای انسان 

سازنده‏تر است.

تعقیبات نماز

نماز که پایان یافت، باید نشست و دعا خواند و ذکر گفت و خدا را ستایش کرد و از او 

حاجت خواست و حالت معنوی نماز و صورت زیبای عبادت و بندگی را، تا مدتی پس از اتمام 

نماز، نگه داشت. استمرار بخشیدن به حالت نماز و خواندن دعاهای مستحب، «تعقیب» نماز 

است.

تعقیبات، نوعی بدرقه نماز است. همانگونه که اذان و اقامه نوعی استقبال از نماز است.

مهمانی حق میزبان را ادا می‏کند که قبل از طعام وپس از آن نیز با صاحبخانه، گفت و 

گو و احوالپرسی و حضور در محضر داشته باشد. و گرنه آنکه خود را به سر سفره برساند و 

همین که خورد، فوراًو بی خداحافظی و بی تشکّر، برخاسته و میزبان را ترک کند، بی 

ادبی کرده است.

نماز، فریضه‏ای الهی است. ولی پیش از نماز، در مسجد و مصلاّ به انتظار آن نشستن، 

اذان و اقامه گفتن، ذکرها و دعاهای مستحب پیش از نماز را خواندن، به استقبال نماز 

رفتن است. و تعقیبات هم، بدرقه آن محسوب می‏شود. بی اعتنایی به تعقیبات، بی علاقگی 

به نماز را می‏رساند.

در قرآن می‏خوانیم: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَإِلَی‏ رَبِّکَ فَارْغَب» (122) 

چون از کاری فارغ شدی، به کار دیگری خود را مشغول کن، و به سوی پروردگارت رغبت‏نما.

پس از پایانِ فریضه و نیایِش واجب، دعا و مناجات مستحب آغاز می‏شود.

امام صادق علیه السلام می‏فرماید: همین که از نماز واجب فارغ شدی، به دعا و تعقیب 

نماز مشغول شو. دعای بعد از نمازِ صبح و ظهر و مغرب، مستجاب می‏شود. (123) 

دعاهای و تعقیب‏های مشترک و مخصوص هر نماز، در کتاب‏های دعا آمده است.

9 . سلام

سلام ما به رسول‏خدا، نشانه ادب و احترام و حق گزاری ماست. سلام به معنای سلامتی، 

خیر، برکت وامنیّت است و یکی از نام‏های خداوند در قرآن است: «السّلامُ المُؤمنُ» (118) 

بهترین سلام، آن است که همراه با رحمت و برکت از سوی خدا باشد. و در نماز، سلام ما 

به پیامبر چنین است: 

«اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ» سلام 

ما به پیامبر به پاس رنج و زحماتی است که بر خود هموار کرد، پاسداری از رسالتی است 

که به انجام رساند، و گرامی داشتن پیوندی است که میان خدا و ما برقرار کرد.

«السّلام علینا و علی عباد اللّه الصّالحین السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته» 

سلام بر ما و بر بندگان شایسته خدا. سلام بر همه شما خوبان عالم، فرشتگان جهان بالا 

و مؤمنان راستین.

سلام، تحیّت بهشتیان است. (119) خدا نیز به آنان سلام می‏دهد: «سَلَمٌ قَوْلاً مِّن 

رَّبٍّ رَّحِیمٍ» (120) 

و فرشتگان نیز به رستگاران در قیامت سلام می‏دهند: 

«سَلَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ» (121) با این سلام که نمازگزار به مؤمنان و 

بندگان صالح می‏دهد، خود را در جمع شایستگان می‏بیند و احساس تنهایی نمی‏کند و به 

دریای پاکی و لیاقت وارستگان متصّل می‏شود.

با سلام، نماز پایان می‏پذیرد. و وقت رسمی این دیدار معنوی تمام می‏شود.

ولی ... آیا باید با فراغت از نماز، فوراًبرخاست و رفت؟

8 . تشهّد

«اشهد ان لااله‏الاّ اللّه وحدَه لا شریک له و اَشهدُ انّ محمّداً عبدُه و رسولُه 

الّلهمّ صَلِّ عَلی‏ محمّدٍ و آلِ محمّد» در پایان هر دو رکعت، و در رکعت پایانی هر 

نماز، باید دو زانو نشست و یکتایی خدا و رسالت پیامبر را گواهی کرد و به این دو اصل 

اعتقادی شهادت داد. آنگاه بر رسول خدا صلوات و درود فرستاد. این تکرار شعارها و 

محتواهای اعتقادی، برای تداوم بخشیدن به این بینش و استوار ماندن در این راه است. 

تجدید بیعت با خدا و رسول است، اقرار و اعتراف به نبوّت نبی اکرم صلی الله علیه 

وآله است، شهادت دادن است، به این که آن حضرت، «عبد» و «رسول» خداست. بنده است و 

پیامبر.

عبودیّت قبل از رسالت بیان شده، و این می‏رساند که بندگی برتر از رسالت است. و 

اساساً رسول خدا، چون بنده است، رسول شده و رسالتش ریشه در عبودیت او دارد.

پس از ذکر یکتایی خدا و رسالت رسول، صلوات بر پیامبر و آل او از واجبات است و آنکه 

این تحیّت و درود را نفرستد، نمازش باطل است.

خداوند در قرآن کریم به مؤمنان فرمان می‏دهد که بر پیامبر صلوات و سلام بفرستید. از 

آن حضرت پرسیدند، چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود بگویید: «اللّهُمَّ صَلّ علی‏ محمّدٍ 

وَ علی آل محمّد ...» این کیفیتِ صلوات در کتب مهم اهل‏سنّت نیز آمده است. (114) 

ذکر صلوات بر پیامبر وخاندانش، پس از ذکر شهادتین که رمز اسلام است: بیانگر نبودن 

جدایی میان پیامبرصلی الله علیه وآله و اهل‏بیت‏علیهم السلام است.

طبق احادیثی که از پیامبر نقل شده، صلوات‏های ما به آن حضرت می‏رسد و این صلوات‏ها 

در قیامت، نوری می‏شود که راه انسان را روشن می‏کند. (115) 

پیامبرصلی الله علیه وآله فرموده است: هر که هنگام شنیدن نام من بر من صلوات نفرستد، 

بخیل است. (116) 

صلوات، سبب استجابت دعا و رضای الهی می‏شود و کارهای مؤمن را پاک می‏سازد. (117)

7 . قنوت

دست حاجت چو بری، نزد خداوندی بر

که کریم است و رحیم است و غفور است و ودود (112) 

قنوت، دست نیاز بر آستان الهی بلند کردن است و خواسته‏ها را بر شمردن، و این از 

مستحبات اکید در نماز است.

معنای قنوت، اطاعت و دعا و توجّه و خشوع در نماز است. در قنوت می‏توان هر دعایی را 

خواند. قنوت طولانی، نزد خداوند مطلوب است. 

از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت شده که: هر که در دنیا، صاحب قنوت‏های طولانی 

باشد، در روز دشوار قیامت و در پیشگاه عدل الهی، آسوده‏تر خواهد بود. (113) 

بهترین نماز آنست که قنوت طولانی داشته باشد. آنان که به مقام خدا عارف‏ترند و در 

نمازشان، گفت و گویی عاشقانه با پروردگار دارند، دعاهای طولانی در قنوت نمازشان می‏خوانند، 

آن گونه‏اند که درباره برخی علما نقل شده است.

6 . ذکر سُبْحانَ اللّه

این ذکر مقدّس و پرمعنی که در تمام عبادت‏ها، نیایش‏ها، سجده‏ها و رکوع‏ها به چشم 

می‏خورد و به کار می‏رود، حقیقتی را در بردارد که ریشه در همه عقاید و تفکرات صحیح 

اسلامی دوانده است و زیر بنای ارتباط انسان با خدا و صفات کمال اوست.

توحید، بر اساس تسبیح خدا و منزّه دانستن او از شریک و شبیه است.

عدل بر مبنای تسبیح ومنزّه دانستن خدا از ستم و تبعیض و حق‏کشی است.

نبوّت و امامت نیز بر تسبیح استوار است. منزّه دانستن خداوند از اینکه بندگانش را 

بی حجت و راهنما رها کند و پیک‏هایی برای ابلاغ راه هدایت نفرستد.

معاد نیز بر این پایه است. منزّه دانستن خداوند از اینکه پاداش نیکی‏ها و کیفر بدی‏ها 

را به نحو کامل ندهد و زندگی بشر و آن همه مجاهدات رسولان الهی به بیهودگی و بی 

ثمری بیانجامد، چرا که زندگی بی معاد پوچ است و بی هدف. سبحان اللّه، که خدا کار بی 

هدف کند و فلسفه وجودی انسان را به محدوده موقّت دنیا محدود سازد!

عشق به خدا نیز با پایه تسبیح است. تا او را از هر عیب و نقصی دور و پاک ندانیم، 

چگونه می‏توانیم دل را خانه محبّت او سازیم؟

رضای انسان هم بر اساس تسبیح است. کسی می‏تواند از خدا راضی باشد که کارهای او را 

حکیمانه بداند و بر امر و دین او خورده نگیرد و آن را عیبناک نداند.

طاعت و بندگی نیز بر این پایه استوار است. خضوع و خشوع، در برابر معبودی رواست که 

کمال و علم و قدرت و جاودانگی داشته باشد و این همه در مفهوم تسبیح نهفته است.

توکّل و تقوا هم بر تسبیح خدا مبتنی است. تا خدا را تکیه گاهی مطمئن و مدبّری حکیم 

و آفریدگاری توانا که قدرت مطلقه هستی به دست اوست ندانیم، چگونه می‏توانیم بر او 

توکّل کنیم و از او و حساب و عِقابش پروا داشته باشیم؟! تقوا هم وقتی است که انسان، 

خدا را منزّه از غفلت و جهل و بی خبری و خواب بداند.

روح تعبّد و مغز عبادت، همان تسبیح است.

در میان فرمان‏های عبادی که خدا به پیامبر عزیزش داده، بیش از همه، دستور به تسبیح 

است. شانزده‏مرتبه فرمانِ «سَبِّح» از سوی خدا، خطاب به پیامبر به اینکه: خدا را 

تسبیح بگوی، پیش از طلوع خورشید و قبل از غروب آن، در ساعات شب و اوقاتِ روز، در 

صبح و شام، و آنگاه که بر می‏خیزی ... (110) 

از امام سجاد علیه السلام نقل شده است که: هرگاه بنده‏ای بگوید «سبحان اللّه»، همه 

فرشتگان بر او درود می‏فرستند. (111) 

چه معامله پر برکتی! بی جهت نیست که اولیای خدا، همواره ذکر بر لب دارند و عشق در 

دل، و زبان‏شان به نام و یاد خدای محبوب زمزمه‏گر است.

ما نیز همصدا با همه کاینات و فرشتگان، با توجّه و از اعماق جان، عاشقانه و عارفانه 

می‏گوییم: ... «سبحان اللّه»!

5 . سجود

سجود نیز همچون رکوع، از ارکان نماز است.

سجده، جز برای خداوند جایز نیست. اگر بنده‏ای به امر خدا سجده بر کسی یا چیزی کرده، 

(102) و اگر فرشتگان، سجده بر آدم کردند، (103) در واقع در برابر خداوند سجده کرده‏اند 

و اطاعت امر او به جا آوردند.

سجده، تذلل و اظهار کوچکی و خاکساری در برابر خداست. مگر نه اینکه همه آفریدگان در 

پیشگاه امر او و عظمت او ساجدند؟ مگر نه اینکه آفریدگان زمین و آسمان مانند خورشید 

و ماه و اختران و کوه‏ها و درختان و حیوانات، و توده عظیم مردمان از برای خداوند 

سجده می‏کنند؟ (104) 

چرا ما، همسوی با همه کاینات، سجده بر خدا نکنیم.

در سجده نیز تسبیح خدا می‏گوییم و او را از هر عیب و نقص، و هر صفتِ بشری، و هر عجز 

و ناتوانی، و از هر آنچه به ذهن‏مان خطور کند و تصوّر شود، منزّه و مبرّا می‏دانیم.

تسبیح گوی او نه بنی آدمند و بس

هر بلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد

چرا ما در رکوع و سجودمان، تسبیح‏گوی آن ذات بی‏همتا باشیم؟

در ثنایش، ذکر مرغان چمن

«سَبِّح اسْمَ رَبِّکَ الاَعْلی‏» بود

و مگر ما کمتر از گیاهان و مرغانیم؟ 

سجده، عالی‏ترین درجه عبودیّت است. سجده بر زمین و آنچه از زمین است صحیح است و بر 

خوراکی‏ها و پوشاکی‏ها و جواهرات حرام و نماز باطل است.

سجده، رمز بندگی است. پس باید همراه با تذلّل و خشوع و فروتنی و شکسته دلی و شکسته 

نفسی باشد. اگر با اشک چشم همراه بود، چه بهتر! و اگر طولانی بود، فضیلتش بیشتر!

امام سجاد علیه السلام، زینت ساجدان و فخر عابدان بود. در سجده، چندان با توجّه نام 

خدا را تکرار می‏کرد که وقتی سر بر می‏داشت بدن مبارکش غرق عرق بود. (105) 

امام کاظم علیه السلام پس از نماز صبح سر بر خاک می‏نهاد و تا روز بلند شود و آفتاب 

برآید، در حال سجده بود. (106) 

ابراهیم خلیل، در اثر سجده‏های طولانی به مقام «خلیل اللّهی» رسید. (107) 

خداوند، یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله را چنین معرفی می‏کند:

«تَرَیهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَناً» (108) 

آنان را می‏بینی که در حال رکوع‏اند یا سجود، و امید به فضل خدا و خشنودی او دارند.

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: 

سجده بسیار، گناهان را می‏ریزد، آنگونه که باد برگ درختان را. (109) 

سجده انسان، سخت‏ترین و کمرشکن‏ترین حالت برای ابلیس است. مگر نه اینکه ابلیس، به 

خاطر تکبّر و غرور، از سجده بر آدم امتناع کرد و رانده درگاه الهی و مطرود و ملعون 

ابدی شد؟

سجده بر خاک کربلا، ثواب نماز را بیشتر می‏کند. تربت پاک سیدالشهدا، مکتب آزادی و 

الهام‏بخش جهاد و شهادت است. سجده بر این تربت مقدّس، انسان را با فرهنگ عاشورایی 

کربلا آشنا و مأنوس می‏کند.

4 . رکوع

عظمت پروردگار انسان را به رکوع و کرنش وامی‏دارد و خدایی او، بنده را به تواضع. 

رکوع، خم شدن در برابر عظمت او و اظهار بندگی و طاعت اوست .

تا حدّی خم می‏شویم تا دست‏ها به زانو برسد. گردن را می‏کشیم، یعنی آماده‏ایم که سر 

در راهت بدهیم.

خم می‏شویم، یعنی کبریایی تو ما را به تعظیم وامی‏دارد و در برابر عظمت و یگانگی تو، 

الفِ قامت‏مان دال می‏شود و سرو قامتمان می‏شکند.

رکوع، ادبِ عابد است و سجود قرب او. کسانی به خدا نزدیک‏تر می‏شوند که در اظهار ادب 

کوتاهی نکرده باشند. (99) 

علی علیه السلام، آن قدر رکوع طولانی داشت که عرق از ساق پایش جاری و زیر قدم 

مبارکش تر می‏شد. (100) 

امام صادق علیه السلام بیش از سی مرتبه، در رکوع و سجود، ذکر خدا را تکرار می‏کرد.

رکوع، از رکن‏های نماز است. اگر به عمد یا اشتباه فراموش شود، نماز باطل است. در هر 

رکعت یک رکوع واجب است، مگر در نماز آیات که در هر رکعت پنج رکوع دارد. و نماز میّت 

که بی‏رکوع است.

رکوع، ترکیبی است از فعل و ذکر. حرکت و عملش، نشان فروتنی و تواضع و خضوع است و 

ذکرش، تسبیح خدای متعال. «سُبْحانَ رَبَّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ»

گروهی از فرشتگان همواره در رکوع‏اند. (101) انسان راکع، هماهنگ وهمراه با فرشتگان 

می‏شود، همسویی و همسانی بنده‏ای زمینی با فرشتگان آسمانی. و چه افتخاری بالاتر از 

این؟!

3 . قرائت

سوره حمد

«بِسْمِ اللَّه الْرَّحْمَنِ الْرَّحِیمِ»

با یاری خداوند، با نام و یاد او، با نیّتی الهی شروع می‏کنیم. خدایی که به همه لطف 

دارد، و همیشه لطیف و مهربان است.

بسم اللّه، در آغاز همه کتاب‏های آسمانی بوده است. هر کاری که با نام خدا شروع نشود، 

به انجام مطلوب نمی‏رسد. (78) 

بسم اللّه، خدایی کردن کارهاست، و رنگ و نشان خدا زدن بر اعمال و عبادات. پیامبران 

نیز شروع کارشان با بسم اللّه بوده است، همچون نوح، که کشتی خود را به نام اللّه به 

آب انداخت و با نام او آن را متوقف کرد.

شروع هر کار به نام خدا رمز عشق به خداست و توکّل بر او و نشانه بندگی انسان در 

پیشگاه خداست، یعنی اینکه: خدایا، همواره به یاد توام، با یاد تو شیطان را فراری می‏دهم 

و به کمک نام تو یادت را در دل زنده نگاه می‏دارم.

«الْحَمْدُ ِللَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ»

حمد و ستایش، مخصوص خداوندی است که پرورش دهنده جهانیان و سرپرست نظام هستی و صاحب 

همه نمعت‏های مادی و معنوی است.

ربّ آسمان‏ها و زمین و پروردگار همه موجودات است.

کوه‏های سنگین را لنگر زمین ساخته، فاصله خورشید تا زمین را در حدّ متعادلی 

قرارداده، به انسان‏ها از دوران طفولیت، راه زندگی وتأمین نیازها را الهام کرده، 

چشم و گوش وفکر وقدرت وغرائز عطا کرده، ولطف پیدا و پنهانش را شامل حال انسان نموده 

است. چه ناسپاس‏اند آنان که‏زبان به ستایش خدا نمی‏گشایند. از نعمت‏ها بهره‏مند می‏شوند 

و نافرمانی می‏کنند، غرق در مواهب الهی‏اند وبخشنده آنها را نمی‏شناسند.

انسان و این همه ناسپاسی و بی معرفتی؟ به راستی که انسان موجودی ظَلوم و جَهول است! 

....

«الحمد للّه رب العالمین»، یعنی همه ستایش‏ها از آن اوست، که امکان رشد و تربیت را 

در انسان و همه موجودات فراهم کرده است.

هم آفرینش از اوست و هم پرورش آن‏ها.

مگر می‏توان سپاسی در خور و تشکری شایسته ربوبیّت و پروردگاریش نمود؟

از دست و زبان که بر آید

کز عهده شکرش به در آید

زبان‏ها ناتوان از شمارش نعمت‏های اوست، تا چه رسد به ادای حقّ او و سپاس نعمت‏هایش:

بنده همان به که ز تقصیر خویش

عذر به درگاه خدا آورد

ورنه سزاوار خداوندیش

کس نتواند که به جا آورد (79) 

«الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»

سایه رحم همیشگی ورحمت همگانی‏اش بر سر خاص و عام، افکنده است. کیست بگوید من از 

رحمت خدا بی‏بهره‏ام؟ حتّی برای گناهکاران هم، دری همچون «توبه» گشوده است که از 

رحمت او محروم نشوند، و آنان را دوست می‏دارد. (80) 

رحمتش چنان عام و فراگیر است که مأیوس شدن از رحمت او از گناهان کبیره است. و خود 

فرمان داده است که از رحمتش مأیوس نشوند. او همه گناهان را می‏بخشد. (81) 

خداوند، با رحمت خود، نه تنها لغزش‏ها را می‏پوشاند و می‏بخشاید، بلکه حتّی لغزش‏ها 

را به حسنات تبدیل می‏کند.

 

2 . تکبیر

«اللّهُ اکبر»

خدا بزرگ‏تر است. بزرگ‏تر از هر چه به وصف آید و در ذهن و زبان بگنجد. بزرگ‏تر از 

آنچه می‏گویند و می‏خوانند و می‏شناسند.

بزرگ‏تر از فکر و خیال و اندیشه ما و در واقع بزرگ‏تر از آنکه با دیگران مقایسه شود

با این کلام نماز شروع می‏شود. این شعار، تکبیرة الاحرام است، یعنی اللّه اکبری که 

با آن به حریم نماز وارد می‏شویم و غیر خدا را از یاد می‏بریم و برای جز او عظمتی 

نمی‏شناسیم و کارهای خلاف را بر خود حرام می‏کنیم.

توجّه قلبی به عظمت خدا را با تکبیر بر زبان می‏آوریم تا زبان‏مان با دل‏مان همصدا 

شود. اللّه اکبر یعنی خدا از همه بزرگ‏ها بزرگ‏تر است و از همه عظمت‏ها برتر است. 

اصلاً اوست که سرچشمه بزرگی و عظمت و قدرت است، با تکیه بر او از هیچ قدرتی هراسی 

نیست، با اتّکای به او، از هیچ منبع و تکیه گاهی چشمداشتی نداریم.

کافران با نام بُت شروع می‏کردند، و طاغوتیان همواره نام طاغوت بر زبان دارند.

اللّه اکبر، خط بطلانی است بر همه قدرت‏های طاغوتی، وسوسه‏های ابلیسی و جاذبه‏های 

مادّی.

چنانکه هواپیما هر چه بیشتر اوج بگیرد، خانه‏ها کوچک‏تر دیده می‏شود، انسان هر چه 

خداشناس‏تر شود و عظمت‏ها و نعمت‏ها و قدرت‏های الهی را بیشتر بشناسد، جز خدا هر چه 

هست در نظرش کوچک می‏شود و خدا بزرگ‏تر از هر چیز، آری ... «اللّه اکبر»

مرحوم فیض کاشانی می‏گوید:

«هرگاه در نماز، حلاوت و شیرینی مناجات را یافتید، بدانید که تکبیر شما مورد قبول و 

تصدیق خداوند قرار گرفته، و اگر چنین نبود، بدانید که خداوند، شما را نپذیرفته و 

سخن‏تان را تصدیق نکرده است». (77)

نشانه‏های اخلاص

از کجا می‏توان فهمید که عبادت‏مان خالصانه است؟ نشانه‏های اخلاص چند چیز است:

. عدم توقّع از دیگران

اگر کار برای خداست، انسان مخلص، چشمداشت تشکّر و قدردانی از غیر خدا ندارد. اگر 

قدر نشناسی و ناسپاسی هم دید، باز در عمل خویش ثابت قدم و استوار است. این نشانه آن 

است که برای خدا کار می‏کند.

سوره «هل اتی» در شأن حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین‏علیهم السلام 

نازل شد، که سه روز روزه نذری گرفته بودند، و در هر سه روز، افطار خود را به مسکین 

و یتیم و اسیر دادند و با آب، افطار کردند. سخن این خانواده با اخلاصِ، چنین بود: «إِنَّمَا 

نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَآءً وَلَا شُکُوراً» (70) 

ما شما را بخاطر خدا طعام دادیم، و از شما پاداش و تشکّری نمی‏خواهیم.

گاه کسی بدون چشم داشتِ مالی، خدمتی انجام می‏دهد ولی در باطن دوست دارد این را همه 

مردم بدانند و اذعان کنند که بی مزد و رایگان کار می‏کند و این با اخلاص سازگار 

نیست. اگر کسی از این ناراحت شود که ذکر خیری از دیگران به میان می‏آید و از او نه، 

در واقع در اخلاصِ نیت او خلل وارد می‏شود.

. توجّه به تکلیف، نه عنوان

مخلصان، بنده تکلیف‏اند، نه اسیر عنوان!

چه بسا کارهای لازم که بر زمین مانده، و کسی سراغش نیم رود، تنها به این جهت که 

عنوان مهم و معتبری همراه ندارد.

اخلاص را از آنجا می‏توان شناخت که انسان تکلیفش را - هر چه باشد - انجام دهد و 

کارهای بزرگ و کوچک، با عنوان و بی عنوان، دارای نمود و آوازه یا گمنام و ناشناخته، 

برایش یکسان باشد. اگر جز این باشد، رگه‏هایی از ناخالصی در نیتش وجود دارد.

. پشیمان نشدن

انسان مخلص، از کار نیکی که کرده، پشیمان نمی‏شود. چون نزد خدا پاداشش محفوظ است و 

به وظیفه هم هر چه بوده عمل کرده است. پس پشیمانی چرا؟

اگر به قصد قربت، به دیدار کسی یا به مجلس ختم رفتید، امّا آنان متوجه حضور شما 

نشدند و تشکّر نکردند، پشیمانی ندارد. اگر در این شرایط از رفتن پشیمان شدید، پای 

اخلاصتان می‏لنگد.

. عدم تأثیر استقبال یا بی اعتنایی

این هم نشان دیگری از اخلاص است. این نباشد که چون کارتان مورد ستایش واستقبال قرار 

می‏گیرد، تشویق به‏انجام آن شوید، واین نباشد که چون کارتان با بی‏اعتنایی وبی‏مهری 

مردم روبرو شود سست شوید. اگر کار برای خداست نباید تشویق و استقبال یا بی اعتنایی 

و عدم قبول مردم در انسان مخلص مؤثر واقع شود. اگر کار برای خداست نباید تشویق و 

استقبال یا بی اعتنایی و عدم قبول مردم در انسان مخلص مؤثر واقع شود.

امیرالمؤمنین علیه السلام در این زمینه، ضابطه و ملاک جالبی به دست ما داده است. می‏فرماید:

«لِلْمُرائِی ثَلاثُ عَلاماتٍ: یَکْسِلُ اِذا کانَ وَحْدَهُ یَنْشِطُ اِذا کانَ فِی 

النّاسِ وَ یَزیدُ فِی الْعَمَلِ اِذا کانَ اُثنِیَ وَ یَنْقُص اِذا ذُمَّ» (71) 

ریاکار، سه علامت دارد: اوّل آنکه وقتی تنهاست، با کسالت و بی‏حالی عمل می‏کند. 

دوّم آنکه در حضور مردم، نشاط می‏ورزد. سوّم آنکه اگر تعریفش کنند، می‏افزاید و اگر 

ملامتش کنند، می‏کاهد.

. یگانگی ظاهر و باطن

از نشانه‏های دیگر خلوص، همگونی ظاهر و باطن است. عملش در ظاهر با نیّتش در باطن 

یکسان باشد. گندم‏نمای جو فروش نباشد، و همان باد که نشان می‏دهد، «بود» و «نمود»ش 

یکی باشد.

علی علیه السلام فرموده است: «مَنْ لَمْ یَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلانِیَتُهُ وَ 

فِعْلُهُ وَ مَقالَتُهُ، فَقَدْ اَدّیَ الاَمانَةَ وَاخْلَصَ الْعبادَة». (72) کسی 

که ظاهر و باطنش و نهان و آشکارش و رفتار و گفتارش با هم اختلاف نداشته باشد، او 

امانت الهی را ادا کرده و عبادت و بندگی را خالص ساخته است. نشانه‏های دیگری هم 

برای اخلاص وجود دارد که به همین قدر، بسنده می‏شود.

آنکه اخلاص دارد، نورانیتی در دل، توفیقی در عمل، پاداشی در دنیا و آخرت، عاقبت 

بخیری و خوش نامی، محبوبیّت و نام نیک خواهد داشت. این وعده الهی است که پاداش 

نیکوکاران خالص و بندگان مخلص ضایع نمی‏شود.

پس نمازی بخوانیم، با اخلاص و توجّه به خدا.

نمازی که خواندنش، یک دعای مستجاب دارد. (73) 

نمازی که به انتظار نشستن برای آن، خود عبادت است. (74) 

نمازی که از انفاق خانه‏ای پر از طلا بهتر است. (75) 

نماز بخوانیم، و حق آن را ضایع نکنیم، در انجام آن سستی و کاهلی نکنیم، گاه و بیگاه، 

ترک نکنیم، به خاطر مشغولیات دیگر، آن را عقب نیندازیم.

نماز اوّل وقت و به جماعت را فراموش نکنیم. که ... یاد خدا بزرگ‏تر از هر چیز است: 

«وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» (76)

راه رسیدن به اخلاص

آنکه جنس خود را ارزان می‏فروشد؛ یا به ارزش آن ناآگاه است، یا مشتری را نمی‏شناسد، 

یا نرخ و قیمت را نمی‏داند. قرآن برای آنکه ما کالای وجود، دل و جان و عمل و عبادت 

خود را ارزان نفروشیم، در هر سه زمینه ما را راهنمایی می‏کند:

انسان را جانشین خدا در زمین و امانت دار الهی و اشرف مخلوقات می‏شمارد.

مشتریِ عمل‏های نیک انسان را هم، خدا می‏داند که هم اعمال اندک را می‏خرد، هم گران‏تر 

می‏خرد و هم بدی‏ها را می‏پوشاند و رسوا نمی‏کند. قیمت انسان را هم، بهشت می‏داند و 

لذّت‏های ابدی و همجواری اولیای خدا.

بیراهه رفتن و دل به غیر خدا سپردن را زیان می‏شمارد و می‏گوید: اگر خود را به کمتر 

از بهشت بفروشی، ضرر کرده‏ای!

آنکه به این نکات توجّه کند، دیگر عبادتش برای جلب توجّه مردم نیست.

خداوند، «ولیّ نعمت» ماست. یاد کردن از نعمت‏های پروردگار، خلوص می‏آورد.

امام سجادعلیه السلام در دعای «ابوحمزه‏ثمالی» به خداوند چنین می‏گوید:

خدایا! من کوچک بودم، بزرگم کردی.

ذلیل بودم، عزّتم بخشیدی.

جاهل بودم، عالمم ساختی.

گرسنه بودم، سیرم کردی.

برهنه بودم، لباسم پوشاندی.

گمراه بودم، هدایتم کردی.

فقیر بودم، بی نیازم نمودی.

مریض بودم، شفایم بخشیدی

گنهکار بودم، خطایم را پوشاندی....

راه دیگر اخلاص یابی، توجّه به کوچکی و بی ارزشی و گذرا بودن دنیا و جلوه‏های مادّی 

آن است.

طبق آیات قرآن، دنیا سرمایه‏ای اندک است، غنچه‏ای است ناشکفته، کالایی است 

غرورآفرین و غفلت آور. دل را باید خانه عشق به بزرگ‏ترین محبوب و با ارزش‏ترین هستی 

ساخت. آنان که برای غیر خدا کار می‏کنند، در فردای قیامت، خواهند دید که از آنها 

کاری ساخته نیست. چرا برای «اللّه» کار نکنیم، که هم مهربان و بنده نواز است، هم 

دادگر و رئوف است، و هم نیکی‏ها از یادش نمی‏رود و هم به کسی ستم نمی‏کند.

مشتِ ریاکار روزی باز می‏شود، البتّه نزد خداوند از اوّل باز است. ترس از رسوایی 

ریاکاری، عامل دیگری در جهت کسب اخلاص است.

آنکه چهل روز، برای خدا خالص شود، فارغ التحصیل مکتب خودسازی است. چنانکه پیامبر 

فرموده است:

«مَنْ اَخلص للّه اربعین صباحاً ظهرتْ ینابیعُ الحکمة مِنْ قلبه علی‏ لسانه» آنکه 

چهل روز، خالصانه عمل کند، چشمه‏های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‏شود. (69) 

اخلاص، ثمره یقین است. اگر کسی ایمانی از روی یقین به خدا و قیامت و بهشت و جهنم و 

حساب و کتاب داشته باشد، جز برای رضای حق تعالی عبادت و عمر نمی‏کند.