اخلاص

اخلاص

کمیاب‏ترین گوهرها «اخلاص» در عمل است. یعنی کاری را فقط برای خدا خالص ساختن وچیزی 

را شریک او نساختن.

بسیاری اوقات رعایت مصالح شخصی یا جلب منافع یا جلب توجّه دیگران یا انگیزه‏های 

دنیایی، خط دهنده اعمالِ ماست. اگر بتوانیم نیّت خود را خالص کنیم، رستگاریم و همین 

عمل برای ما می‏ماند.

علی علیه السلام فرموده است: «اَخْلِصْ لِلّهِ عَمَلَکَ وَ عِلْمَکَ و بُغْضَکَ وَ 

اَخْذَکَ وَ تَرْکَکَ وَ کَلامَکَ وَ صُمْتَکَ» (64) عمل و علم و دشمنی و گرفتن و 

نگرفتن و سخن و سکوت خویش را تنها «برای خدا» خالص گردان.

در عبادت و نماز، باید قصد قربت کرد. حتّی اگر گوشه‏ای از آن برای غیر خدا باشد عمل 

باطل است و نزد خداوند، نامقبول.

حتی اگر نماز را برای خدا بخوانیم ولی انتخاب مکان و زمان و نحوه خواندن و ... برای 

غیر خدا باشد، باطل است. در عبادت خدا نباید دیگری را شریک ساخت. قرآن می‏فرماید:

«وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدَا» (65) 

احدی را شریک عبادت خدا قرار ندهید.

حتی اگر رزمنده‏ای در جبهه، برای غنایم، یا خودنمایی و اظهار شهامت و ... بجنگد، 

ارزش ندارد. (66) 

ورود شرک و ریا به عمل انسان، طبق حدیث، از حرکت مورچه در شبی تاریک، روی سنگ سیاه 

و سفت، بی نمودتر و مخفی‏تر است! ... (67) 

به فرموده امام علی علیه السلام : «الاِخْلاصُ اَعلَی الایمانِ» (68) اخلاص، 

بلندترین قلّه ایمان است.

عمل بدون اخلاص، آفت‏خیز است و نابود شدنی. نیّت استوار و خالص، باعث می‏شود انسان 

هرگز سست و خسته نشود و به عجز و به بن بست نرسد.

نیّت

سرفصل این عبادت و نخستین امر واجب در نماز، «نیّت» است. و ...

نیّت، تعیین کننده ارزش هر عمل است.

اگر عبادتی، از جهت نیّت، خلل یابد و نمازگزار، دچار ریب و ریا گردد، کاراش بی 

نتیجه و عبادتش فاسد و رنجش بی اجر خواهد بود. بنا به اهمیّت نیّت و خلوص و جایگاه 

رفیع آن در هر عبادت و عمل، به ویژه در نماز، به بحثی نسبتاً مبسوط درباره آن می‏پردازیم.

نیّت چیست؟

انگیزه آگاهانه نسبت به هر عمل «نیّت» آن است و در عبادت، این انگیزه باید خدایی 

باشد و نماز به خاطر رضای الهی و در جهت تأمین خواسته او و اجرای فرمانش و به قصد 

نزدیک‏تر شدن به خدا (قصد قربت) انجام گیرد.

اگر در عبادت و نماز، چنین نیّت خالصی وجود داشت، عامل قرب می‏شود وگرنه جز دوری از 

خدا بازدهی ندارد.

نیّت، آگاهی و توجّه به عمل و هدف آن است. هدف نماز که «یاد خدا»ست باید همواره در 

دل و ذهن نمازگزار، زنده باشد و انگیزه‏های مادّی و غیر خدایی از جمله جلب رضایتِ 

مردم، ریا، خودنمایی و شهرت در دل و فکر، راه پیدا نکند.

در جادّه‏ها، راه پر خطر را علایم بیشتری می‏گذارند. راه بندگی خدا هم، پر از انواع 

خطرهایی است که عمل و فکر و نیّت را تباه و منحرف می‏سازد. و از اینجاست که در متون 

دینی و رهنمودهای پیشوایان اسلام، تعابیرِ «فیِ اللّه»، «لِلّه»، «فی‏سبیل اللّه» و 

... فراوان به کار رفته است. در آیات قرآن، هفتاد بار کلمه «فی سبیل اللّه» (در راه 

خدا) درباره کارهایی همچون نماز، زکات، جهاد، هجر، شهادت، انفاق، به کار رفته است 

رنگِ «الهی» به هر کاری بخورد، آن را ارزشمند و جاودان می‏سازد. (62) 

در سایه نیّت خالص، کار کم، زیاد می‏شود. عمل کوچک، عظمت می‏یابد، انفاقی اندک، 

پاداشی عظیم می‏یابد، کار دنیایی و مادّی، به عملی اخروی و معنوی تبدیل می‏شود.

اگر کسی عمری در عبادت و روزه و جهاد و انفاق بگذراند، ولی نه بخاطر خدا، همه‏اش 

تباه است، و اگر دِرهمی انفاق، مرتبه‏ای جهاد، گامی کوچک، سجده‏ای کوتاه، برای خدا 

باشد، نزد خدا محفوظ است و از پاداش خدایی برخوردار.

امام صادق علیه السلام فرموده است: «مَنْ اَرادَ اللّهَ بِالْقَلیِلِ مِنْ عَمَلِهِ، 

اَظْهَرَهُ اللّهُ اَکْثَرَ مِمّا اَرادَ، وَ مَنْ اَرادَ النّاسَ بِالْکَثیرِ مِنْ 

عَمَلِهِ اَبَی اللّهُ اِلاً اَنْ یُقَلَّلَهُ فِی عَیْنِ مَنْ سَمِعَهُ» هر که در 

کار اندک خود، هدف خدایی داشته باشد، بیش از آنکه خودش بخواهد، خداوند کار او را 

بیشتر جلوه می‏دهد و هر که از کار زیاد، جلب نظر مردم را بخواهد خداوند، کارهایش را 

در دید شنونده، اندک جلوه می‏دهد.

دل‏ها به دست خداست و محبّت مردم نیز با اراده پروردگار است. اگر انسان، محبوبیّت و 

مودّت دیگران را هم بخواهد، باید از خداوند که «مقلّب القلوب» است بطلبد.

به تعبیر امام صادق علیه السلام: دل حرم خداست، و در این حرم و حریم، نباید غیر خدا 

راه یابد. (63) 

چون دل، سرای توست نه بیگانه

در راه دل نشسته و دربانم

حاشا که جز تو، ره به دلم یابد

جانم فدای تو، ای همه جانانم

مقارنات نماز

در محراب نماز

اینک، آماده ورود به متن نمازیم.

غیر از حرکات ظاهری نماز، که هر کدام فلسفه و رازی دارد، و غیر از ذکرها و تسبیح‏های 

آن، که هر کدام مفاهیم بلندی را در بر گرفته است، روح نماز، همان «توجّه» است. 

نمازگزار با اخلاص و آگاهِ به رمز و راز عبودیت، باید همواره و در تمام لحظات و 

فقرات نماز، بداند که چه می‏کند، در چه مقامی ایستاده است، با که سخن می‏گوید، طرف 

خطابش کیست و حرف و خواسته‏اش چیست.

این «حضور قلب»، عنصر اصلی سازندگی نماز و «یاد خدا» است که فلسفه بلند و عمیق نماز 

است.

آشنایی به مفاهیم جملات قرائت و ذکرها، و توجّه به معنای اعمال و حرکات در نماز، 

زمینه ساز پیدایش خشوع قلبی و خضوع جسمی و توجّه باطنی به معبود یکتاست. با این 

تذکّر، وارد نماز می‏شویم

مقدّمات نماز

1. طهارت

نمازگزار، باید پیش از آن که شروع به نماز کند «وضو» بگیرد. امام باقر علیه السلام 

فرموده است:

«لا صَلوةَ اِلاَ بِطَهُورٍ» (55) نماز بدون وضو نماز نیست.

وضو، جزئی از ایمان است، نورانیت و صفای درونی می‏آورد، نشاطآور و کسالت زداست، به 

علاوه نظافت جسم را نیز همراه دارد. وضو، انسان را آماده نماز می‏سازد. فیض کاشانی 

گفته است: یک مرتبه از مادّیت برخاستن و به معنویت سفر کردن دشوار است، امّا وضو، 

انسان را کم‏کم آماده می‏سازد. (56) 

وضو، کفاره گناهان کوچک است و خوب است انسان در همه حال با وضو باشد و حتّی هنگام 

خوابیدن هم وضو بگیرد.

بی وضو دست زدن به خطّ قرآن و نام خدا و پیامبر و امامان حرام است. طهارت به منزله 

اجازه ورود به حضور خداست. البتّه طهارت، مراتبی دارد:

طهارت ظاهر، از نجاسات و آلودگی‏ها.

طهارت اعضا، از گناهان و جرایم.

طهارت روح، از مفاسد و رذایل اخلاقی. (57) 

لازم به تذکّر است که گاهی طهارت لازم برای نماز، با غسل میسر است. کسی که جنب باشد 

یا به دلیل دیگری غسل بر او واجب شود باید غسل کند. در مواردی هم وظیفه نمازگزار، 

تیمّم بر خاک و زمین است، آنجا که آب نباشد، یا ضرر داشته باشد، یا وقت برای غسل و 

وضو نداشته باشد، یا آب برای آشامیدن و حفظ جان لازم باشد و ...

درباره هر یک از اَشکال وضو، غسل وتیمّم که مصداق‏های «طهارت»اند، مسائل متعدّدی در 

رساله‏های مراجع تقلید آمده است که پرداختن به آن‏ها ما را از هدف این کتاب، دور می‏کند.

 

ادب و آداب نماز

حضور شاکرانه و عابدانه در برابر پروردگار، دلی پاک می‏خواهد و نیّتی خالص، زندگی و 

رفتاری خداپسندانه می‏طلبد و معرفتی عمیق و بصیرتی مکتبی. زبانی دور از گناه می‏خواهد 

و چهره‏ای نیالوده به نافرمانی معبود. توجّه و حضور قلب در نماز، ادب لازم در این 

عبادت والاست.

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگام نماز، از دنیا و آنچه در آن است مأیوس شو، تمام 

هدف و توجّت به خدا باشد و یاد روزی باش که در برابر دادگاه عدل الهی قرار می‏گیری. 

(54) 

رعایت آداب ظاهری و باطنی و شرایط صحّت و قبول و کمال، عمل را مطلوب خدا می‏سازد و 

نماز را شایسته صعود به درگاه خدا می‏سازد.

آداب نماز، که در قالب احکام نماز باید مراعات شود، در هر سه بخش نماز جاری است:

. مقدّمات نماز، یعنی اموری که باید قبل از شروع به نماز به آن‏ها پرداخت.

. مقارنات نماز، یعنی اعمال و آداب متن نماز.

. تعقیبات نماز، یعنی امور پس از نماز.

نماز، سپاس نعمت

انسان، اسیر محبّت دیگران است و نعمت و نیکی، انسان را به مقام سپاس و تشکّر می‏کشید.

اگر کسی نعمتی به ما بخشید و احسانی در حق ما کرد، با زبان و عمل، سپاسگزار او می‏شویم.

ما بنده خداییم و غرق در نعمت‏های او، پس در هر نفسی، نه یک نعمت بلکه صدها نعمت 

موجود است و بر این نعمت‏ها نه یک شکر، بلکه هزاران شکر لازم است. کافی است که 

اندکی چشم بصیرت بگشائیم و ببینیم لطف و فضل خدا را درباره خودمان، آنگاه خواهی‏نخواهی 

سپاس او خواهیم گفت.

نماز، نوعی سپاس از نعمت‏های فراوان و بی‏شمار اوست.

خداوند، به ما هستی بخشید. آنچه برای زندگی مادی و معنوی لازم داشتیم، عطا کرد. هوش 

و عقل و استعدادمان داد. قطرات باران، برگ درختان، ماهیان دریا، پرندگان آسمان، نور 

خورشید و هدایت عقل و ولایت پاکان و راهنمایی وجدان را جهت سعادت ما ارزانی داشت.

اعضایی متناسب، قوایی مفید، مربّیانی دلسوز، طبیعتی رام و مسخّر برای ما قرار داد، 

تا با او بیشتر آشنا باشیم. اگر لب ما نرم نبود، توان سخن گفتن نداشتیم. اگر انگشت 

شصت نداشتیم، حتّی دکمه یقه خود را نمی‏توانستیم ببندیم.

اگر آب‏ها، شور و تلخ بود، درختان نمی‏رویید. اگر زمین جاذبه نداشت، اگر فاصله 

خورشید به ما نزدیک‏تر بود، اگر هنگام تولّد، مکیدن را نمی‏دانستیم، اگر قدرت نطق و 

گویایی نداشتیم، اگر چشم‏مان نابینا بود، اگر از موهبت عقل بی بهره بودیم ... و 

هزاران اگر دیگر. به تعبیر قرآن، نعمت‏های الهی، قابل شمارش نیست. آیا این همه نعمت، 

تشکّر لازم ندارد؟ آیا بی انصافی و حق ناشناسی نیست که انسان، غرق نعمت‏های خدا 

باشد ولی حالت سپاس به درگاه صاحب نعمت نداشته باشد؟

نماز، تشکّر از خداست که ولیّ نعمت ماست، هر چه داریم از اوست.

البتّه این سپاس، برای خدا سودی ندارد، بلکه برای خودمان مفید است و نشان معرفت 

ماست. همچنان که تشکّر یک دانش‏آموز از معلّم، بیانگرِ کمال و رشد فکری اوست و از 

تشکّر او چیزی عاید معلّم نمی‏شود.

چه غافل‏اند، آنان که بر سر سفره نعمت خدا، عمری می‏نشینند و یکبار هم به شکرانه 

این موهبت‏ها در آستان آن خدای متعال، پیشانی عبودیت و سجده شکر بر زمین نمی‏گذارند!

سیمای نماز

تاکنون آنچه خواندید، به «عبادت» مربوط می‏شد.

البتّه عبادت، عنوان عامی است که نمونه‏ها و مصداق‏های فراوانی را در بر می‏گیرد و 

تنها در «نماز» خلاصه نمی‏شود. حج، روزه، امر بمعروف و نهی از منکر، جهاد، طلب روزی 

حلال، خدمت به همنوعان، درس خواندن و درس گفتن، عزاداری بر شهیدان کربلا، نیکی به 

پدر و مادر، یتیم نوازی، پرداخت خمس و زکات و ... همه و همه عبادت است. (البتّه به 

شرط خدایی بودن نیّت)

ولی در میان اعمال عبادی، «نماز» برجستگی و درخشندگی خاصی دارد و جلوه درخشان عبادت 

و پرستش خدا به حساب می‏آید. اوصاف نماز، فلسفه و حکمتش، فایده و آثارش، شرایط و 

آدابش، مکان و زمانش در آیات و روایات بسیاری آمده که پرداختن به آن‏ها طولانی 

خواهد شد. امّا سعی می‏کنیم بر اساس قرآن و حدیث، قطره‏ای از دریای معارف اسلامی 

درباره نماز را بازگوییم.

نماز، بزرگ‏ترین عبادت و مهم‏ترین سفارش همه انبیاست.

 

شرایط کمال عبادت

غیر از شرط صحّت و شرایط قبول، شرایطی هم برای کمال عبادت است. یعنی اگر این شرایط 

باشد، عمل عبادی ارزشی فوق‏العاده و کمالی بالاتر خواهد داشت. عبادات واعمالی که 

شرایط زیر را داشته باشد، برتر وکامل‏تر است:

. مشکل‏تر بودن

در عبادت، باید دشواری آن را تحمل کرد و بر سستی و تن پروری غلبه یافت و به پرستشی 

عاشقانه و پیوسته پرداخت. علی‏علیه السلام فرموده است: «اَفْضَلُ الاَعْمالِ ما 

اَکْرَهْتَ نَفسَکَ عَلَیهِ» (33) بهترین کارها، عملی است که خود را (علی‏رغم عدم 

پذیرش نفس) بر آن وادار کنی.

آنکه در لحظات سخت، از رسول‏خدا حمایت ویاری کند.

آنکه با پای پیاده به سفر حج و زیارت برود.

آنکه با جان و مال، در راه خدا مبارزه کند.

آنکه در راه دین، سختی بیشتری تحمّل کند، از فضیلت بیشتری برخوردار است.

. نظم و تداوم

عبادت اگر برنامه‏های دائمی ومنظّم داشته باشد، بهتراست. در روایات آمده است که 

مؤمن، اوقات وکارهای خود را تقسیم می‏کند وبخشی را برای عبادت ومناجات با خدا قرار 

می‏دهد.

 

نشانه قبولی عبادت

با این همه شرایطی که برای قبولی عبادت و نماز است، باید مراقب بود نماز بی فایده و 

پرستش بی خاصیت نداشته باشیم. صِرف انجام تکلیف، کافی نیست، باید چنان انجام وظیفه 

کرد، که صاحب فرمان که خداوند است، بپذیرد. 

علی علیه السلام می‏فرماید: «کُونُوا عَلی‏ قَبُولِ الْعَمَلِ اَشدَّ عنایتاً 

مِنْکُمْ عَلَی الْعَمَلِ» (31) بیشترین توجه شما، به قبولی عمل باشد، نه اصل عمل!

با این حساب، از کجا می‏توان فهمید که طاعتمان را خدا پذیرفته است؟

امام صادق علیه السلام نشانه آن را چنین بیان می‏کند:

«مَنْ اَحَبَ اَنْ یَعْلَمَ اَقُبِلَتْ صَلوتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظرْ 

هَلْ مَنَعَتْهُ صَلوتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما 

مَنَعَتْهُ قُبِلتْ مِنْهُ» (32) 

هر که می‏خواهد بداند آیا نمازش پذیرفته شده یا نه، ببیند آیا نمازش، او را از گناه 

و زشتی بازداشته است؟ به هر مقدار که نمازش، مانع گناه و منکر شود، نمازش قبول شده 

است.

نشانه قبولی عبادت

با این همه شرایطی که برای قبولی عبادت و نماز است، باید مراقب بود نماز بی فایده و 

پرستش بی خاصیت نداشته باشیم. صِرف انجام تکلیف، کافی نیست، باید چنان انجام وظیفه 

کرد، که صاحب فرمان که خداوند است، بپذیرد. 

علی علیه السلام می‏فرماید: «کُونُوا عَلی‏ قَبُولِ الْعَمَلِ اَشدَّ عنایتاً 

مِنْکُمْ عَلَی الْعَمَلِ» (31) بیشترین توجه شما، به قبولی عمل باشد، نه اصل عمل!

با این حساب، از کجا می‏توان فهمید که طاعتمان را خدا پذیرفته است؟

امام صادق علیه السلام نشانه آن را چنین بیان می‏کند:

«مَنْ اَحَبَ اَنْ یَعْلَمَ اَقُبِلَتْ صَلوتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظرْ 

هَلْ مَنَعَتْهُ صَلوتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما 

مَنَعَتْهُ قُبِلتْ مِنْهُ» (32) 

هر که می‏خواهد بداند آیا نمازش پذیرفته شده یا نه، ببیند آیا نمازش، او را از گناه 

و زشتی بازداشته است؟ به هر مقدار که نمازش، مانع گناه و منکر شود، نمازش قبول شده 

است.

شرایط قبولی عبادت

مقصود، شرایطی است که رعایت آن‏ها، علاوه بر درستی عمل، موجب قرب به خدا و جلب رضای 

او می‏شود. ممکن است نمازی صحیح باشد ولی سبب رشد و تزکیه روح نشود، همچون دارویی 

که شفابخش نباشد، یا جنسی در بازار بی‏مشتری باشد. عبادت هم، گاهی تنها در حدّ نجات 

بخشی از کیفر است، ولی گاهی انسان را محبوب خدا و عمل را مقبول درگاهش می‏سازد.

در آیات و روایات، نکات بسیاری پیرامون قبولی عبادت و عمل مطرح است که به عنوان 

نمونه، چند مورد ذکر می‏شود.

. در بُعد اعتقادی، «ایمان»

قرآن کریم می‏گوید: اعمال شایسته و صالح، از کسی که «مؤمن» باشد، موجب حیات طیّبه 

می‏شود. «مَنْ عَمِلَ صَلِحاً مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی‏ وَهُوَ مُؤْمِنٌ 

فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً» (20) و در آیه دیگری می‏فرماید: «وَمَن 

یَکُفُرْ بِالْإِیمَنِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» (21) کسی که کفر ورزد و ایمان را 

نپذیرد، اعمالش تباه می‏شود.

 

شرایط صحّت عبادت

هدفِ درست و شکلِ صحیح عبادت، دو عامل مهمّ در صحّت آن است. یعنی هم مقصود از عبادت، باید رضای خدا و قصد قربت و انجام فرمان الهی باشد، نه جلب نظر مردم و ریا و خودنمایی، و هم صورت ظاهری آن، طبق دستور باشد، حتّی در جزئیات آن.

عمل خالص و نیّت خدایی در عبادات، آن است که چشمداشت تمجید و تشکّر از مردم نداشته باشیم، برای خدا کار کنیم و اجر خود را در بندگی و طاعت، از او بخواهیم. 

امام صادق‏علیه السلام فرمود: «وَالعَمَلُ الخالِصُ الَّذی لا تُریدُ اَنْ تَحمِدَکَ عَلَیْهِ اَحَدٌ اِلاّ اللّهُ» (18)  

عمل خالص عملی است که در انجامش، جز از خدا، از احدی انتظار سپاس وستایش نداشته باشی.

عامل دیگر صحّت عبادت به شکل آن مربوط است، یعنی عمل، طبق آنچه گفته‏اند و مطابق دستور شرع باشد، نه بر اساس ذوق و سلیقه شخصی یا مد روز یا پسند مردم. اینکه مثلاً نماز را چگونه باید خواند، کجا آهسته و کجا بلند، کجا نشسته و کجا ایستاده، کجا چهار رکعت و کجا دو رکعت، و ... همه طبق دستور باشد، گرچه همه عبادت است.

 

عبادت، در ترازوی سنجش

گفتیم: عبادت، یعنی بندگی و پرستش، اطاعت امر خدا و انجام تکلیف الهی، خواستِ خود را فدای خواسته پروردگار کردن و گردن نهادن به احکام شرع.

آنچه به عنوانِ تکلیف و عبادت انجام می‏شود، به لحاظ نیّت و محتوا و کیفیّت انجام و خصوصیات فردی هر کس، مراحل و مراتبی می‏یابد.

گاهی عمل عبادی، تنها مرتبه صحّت و درستی را از نظر رعایت شرایط دارد، گاهی به مرتبه قبول می‏رسد، و گاهی هم صفت کمال می‏یابد. پس برای عبادات، شرایط زیر مطرح است:

. شرایط صحّت عبادات

. شرایط قبولی عبادات

. شرایط کمال عبادات

و اینک توضیحی پیرامون این سه مرحله و سه نوع شرایط:

شرایط تکلیف

از میان موجودات، انسان ویژگی تکلیف را داراست و این از امتیازات و افتخارات اوست که از سوی خدای هستی، فرمان می‏یابد و عهده دار انجام کارها و وظایفی می‏شود که خواسته پروردگار جهان است.

یکی از علما، همیشه سالگرد بلوغ خود را که مرحله رسیدن به «تکلیف» است جشن می‏گرفت و می‏گفت: در چنین روزی، لیاقت مسئولیت پذیری و انجام تکالیف الهی را یافته‏ام. روز رسیدن به تکلیف، روز مبارکی است و شایسته است که برای آن «جشن تکلیف» گرفت.

به هر حال، آنچه که شرط تکلیف انسان است به صورت فشرده از این قرار است:

. بلوغ

بلوغ سنّی آن است که پسران، پانزده سال را تمام کرده، به سن  16  سالگی وارد شوند (16)  و دختران  9  سال را به پایان رسانده، ده ساله شوند.

با این بلوغ تکلیفی، انجام همه واجبات دینی و پرهیز از محرّمات، بر انسان لازم می‏شود و در صورت تخلّف، گناه کرده و مورد مؤاخذه الهی قرار می‏گیرد.

غیر از این بلوغ، بلوغ‏های دیگری هم هست. همچون:

الف) بلوغ سیاسی در مسائل اجتماعی و آگاهی‏های سیاسی و شناخت جامعه و روابط حکومتی و ...

ب) بلوغ اقتصادی که رسیدن به مرحله‏ای از رشد است که انسان بتواند در اموال خود، عاقلانه و بر اساس مصلحت، دخل و تصرّف کند و قادر بر حفظ اموال خود باشد.

ج) بلوغ ازدواج، که دختر و پسر، غیر از سنّ و سال، توانایی اداره زندگی و پذیرش مسئولیت ازدواج و تشکیل خانواده را داشته باشند.

گرچه بلوغ، شرط تکلیف است، ولی پیش از رسیدن به سنّ تکلیف، هم نوجوانان وظیفه دارند با عادت دادن خود به انجام وظایف و دوری از گناهان، آماده ورود به مرحله تکلیف شوند، و هم اولیای آنان موظّف‏اند به نحوی آنان را تربیت کنند و به نماز و عبادت و پرهیز از معاصی عادت دهند که هنگام تکلیف، مشکلی از نظر شناخت وظیفه و آگاهی به مسائل و مبانی دینی و اجرای دستورات الهی نداشته باشند.

 

چگونه عبادت کنیم؟

مگر نه اینکه نشانی هر خانه را باید از صاحب خانه گرفت؟ و مگر نه اینکه در هر ضیافت و مهمانی، باید نظر میزبان را مراعات کرد؟

عبادت، حضور در برابر آفریدگار است و نشستن بر سر مائده‏های معنوی که او برای «بندگان» خود فراهم کرده است.

پس، چگونگی عبادت را هم از او باید فراگرفت و به دستور او عمل کرد و دید که او چه چیز را عبادت دانسته و عبادت را به چه صورت از ما طلبیده است؟

غیر از شکل ظاهری عبادات، به خصوص نماز که بیشتر در چگونگی آن سخن خواهیم گفت، محتوای عبادت را باید از دید اولیای دین و متن مکتب شناخت و به کار بست.

بهترین عبادت‏ها آن است که:

. آگاهانه باشد.

دو رکعت نمازِ انسان آگاه و دانا، از هفتاد رکعت نماز شخص نادان برتر است. و عبادت کننده ناآگاه، همچون الاغ آسیاب است که می‏چرخد ولی پیش نمی‏رود. (6)  

امام صادق علیه السلام می‏فرماید: کسی که دو رکعت نماز بخواند و بداند با که سخن می‏گوید، گناهانش بخشیده می‏شود. (7)  در این صورت است که نماز، معراج روح می‏شود و عامل بازدارنده از فساد و موجب قرب به خدا می‏گردد.

. عاشقانه باشد.

 

ریشه ‏های عبادت

. عظمت خدا

برخورد با یک شخصیت برجسته، انسان را به تواضع وا می‏دارد، دیدار با یک دانشمند بزرگ، آدمی را به تکریم و احترام وا می‏دارد، چون که انسان در برابر عظمت و دانش آن شخصیت و این دانشمند، خود را کوچک و کم سواد می‏بیند. خداوند، مبدأ همه عظمت‏ها و جلال‏هاست. شناخت خدا به عظمت وبزرگی، انسان ناتوان وحقیر را به کُرنش وتعظیم در برابر او وامی‏دارد.

. احساس نیاز و وابستگی

انسان، عاجز، نیازمند و ناتوان است و خداوند، در اوج بی نیازی و غنای مطلق، و سر رشته دار امور انسان‏هاست. این هم عاملی است، تا انسان در برابر خداوند «بندگی» کند.

. سپاس نعمت

توجه به نعمت‏های بی حساب و فراوانی که از هر سو و در هر زمینه ما را احاطه کرده، قوی‏ترین انگیزه را برای پرستش پروردگار ایجاد می‏کند. نعمت‏هایی که حتّی پیش از تولّد شروع می‏شود و در طول زندگی همراه ماست و در آخرت هم (اگر شایستگی داشته باشیم) از آن بهره‏مند خواهیم شد. قرآن به این نکته اشاره کرده و به مردم زمان پیامبر صلی الله علیه وآله می‏فرماید:

«فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْف» (4)  باید خدای کعبه را عبادت کنند، خدایی که آنان را از گرسنگی نجات داد و از ترس، ایمن ساخت.

. فطرت

در سرشت انسان، پرستش و نیایش وجود دارد. اگر به معبود حقیقی دست یافت، که کمال مطلوب همین است، و اگر به انحراف و بیراهه دچار شد، به پرستش معبودهای بدلی و باطل می‏پردازد. بت پرستی، ماه و خورشید پرستی، گوساله و گاو پرستی، نمونه‏هایی انحرافی است که وجود دارد، کسانی هم پول و مقام و همسر و ماشین و مدال و ... را می‏پرستند.

انبیا آمده‏اند تا فطرت را در مسیر حق، هدایت کنند و انسان را از عبادت‏های عوضی نجات بخشند. حضرت علی علیه السلام در مورد بعثت رسول خدا صلی الله علیه وآله می‏فرماید:

«فَبَعَثَ اللّهُ مُحَمَّداً بِالْحَقَّ لِیُخرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَةِ الاوثانِ اِلی‏ عِبادَتِهِ ...» (5)  خداوند حضرت محمّد صلی الله علیه وآله را برانگیخت، تا بندگانش را از «بت‏پرستی» به «خدا پرستی» دعوت کند.

روحِ عبادت در فطرت انسان نهفته است و اگر درست رهبری نشود به عبادت بت و طاغوت می‏گراید. مثل میل به غذا که در هر کودکی هست، ولی اگر راهنمایی نشود، کودک خاک می‏خورد و لذّت هم می‏برد. بدون هدایت صحیحِ این گرایش فطری نیز، انسان به عشق‏های زودگذر پوچ یا پرستش‏های بی محتوای انحرافی دچار می‏شود.

چرا عبادت؟

فلسفه آفرینش انسان، بندگی و عبادت و عبودیّت است. این صریح کلام الهی در قرآن کریم است که می‏فرماید:

«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (2)  

جن و انس را، جز برای پرستش و بندگی خود نیافریدم.

این حکمت و هدف والا، سرلوحه همه رسولان الهی نیز بوده است. در قرآن می‏خوانیم: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ اُمَّةٍ رَسُولاً اَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوت» (3)  

در هرامّتی پیامبری برانگیختم که (به مردم بگویند:) بنده خدا باشید و از طاغوت بپرهیزید.

ناگفته نماند که این بندگی کردن، سودی به خدا نمی‏رساند بلکه مایه عزّت و سعادت خود انسان است وگرنه خداوند بی نیاز مطلق است:

من نکردم خلق تا سودی کنم

بلکه تا بر بندگان جودی کنم

اگر معلّم به شاگردانش می‏گوید: درس بخوانید، نفع این درس خواندن به خود آنان بر می‏گردد و برای معلّم سودی ندارد.

نماز، عبادتی بزرگ

شناخت معبود و آفریدگار، محبّت او را در دل ایجاد می‏کند و این محبّت، انسان را به پرستش و عبادت و اظهار کوچکی و تواضع در برابر عظمت او وا می‏دارد.

نماز، جلوه‏ای از بندگی انسان در پیشگاه خدا و مظهر عبودیّت و عبادت است. آنکه «بنده» آفریدگار است و این بندگی را احساس می‏کند و می‏داند و باور دارد، در برابر او، مطیع است و در پیشگاهش سر بر خاک می‏نهد و به سجده می‏افتد و با وی راز می‏گوید و نیاز می‏طلبد و آن خالق یگانه را که سر رشته دارِ اوست، به عظمت و پاکی می‏ستاید.

ای مهربان خدای

ای مهربان خدای:

گم گشته‏ام تو بودی و کردم چو دیده باز

دیدم به آسمان و زمین و به بام و در

تابنده نور توست

هر جا ظهور توست

دیدم‏به هیچ نقطه تهی نیست جای تو

خوش می‏درخشد از همه سو جلوه‏های تو

ای مبدأ وجود!

از کثرت ظهور، نهان شد که کیستی

از هر چه ظاهر است، تویی آشکارتر ... مستور نیستی

نزدیک‏تر ز من به منی، دور نیستی

تو آشکاره‏ای ... من زین میان گُمم

کور ار نبیند، این گنه آفتاب نیست

نقص از من است، ورنه رُخت را حجاب نیست.

ای مهربان خدای!

در قلب من تبی است گدازان و دردناک

احساس می‏کنم که به کانون جانِ من

سوزنده آتشی است که سر می‏کشد به اوج

احساس می‏کنم عطشی مست و بی قرار

اندر فضای هستی من می‏دود چو موج

این سوز عشق توست،

در من، چو جان نهان

احساس می‏کنم،

درمان نسازد این تبِ من جز دوای تو

زائل نسازد این عطش، الاّ لقای تو

ای مهربان خدای!

احساس می‏کنم خلائی در وجود خویش

کان را نمی‏برد ز میان، جز پرستشت

ای نازنین خدای!

احساس می‏کنم که بود در سرشتِ من

سوزنده، یک نیاز

داغ نیاز را نزداید ز سینه‏ام

جز لذّت پرستش و جز نشئه وصال

مخموری مرا به جز این می، علاج نیست

مطلب عیان بود، به بیان احتیاج نیست

ای مهربان خدای!

تو، راز جان و مایه سرمستی منی

تو هستی منی

در عمق فکر و پرده جانم تویی، تویی

آرام دل، فروغ روانم تویی، تویی

هر جا نگاه می‏دود، آنجا نشان توست

روشنگر وجود، رخِ دلستان توست. (1)

ترجمهء نماز

« نیت » قصد قلب و توجه دل و جهت گیری روح به سوی حضرت معبود است و این که نمازگزار می خواهد راهی را بپیماید که از پاکی جان و رهایی از حقّ النّاس و دوری از رذایل اخلاقی شروع می شود و به خشنودی و رضایت حق پایان می یابد .

در حقیقت ، نمازگزار قصد دارد نماز را راه رسیدن به اخلاق الهی قرار دهد و خویش را از نظر علم و عمل و کار و کوشش و نیّت و اعتقاد به مقام باعظمت خلیفة اللّهی برساند .

روشن است که هر کس از انجام کارش قصد و هدفی دارد ، نمازگزار همه باید از اجرای این عمل خدا را قصد کند و حضرت او را هدف قرار دهد ، و به وسیله این عمل باید اراده کند که خود را به اوج حقیقت و به مرز فضیلت برساند و به قول قرآن مجید در پایان سوره کهف باید به سبب عمل صالح ( که یکی ازم مهمترین مصادیقش نماز است ) و نیز با طرد و نفی تمام معبودهای باطل و بتهای درونی و بیرونی ، به لقای حق برسد و در دریای رحمت دوست غرق گردد .

اگر چنین نیّتی نماز را تا به آخر بدرقه کند ، آن نماز آدمی را از تمام فحشا و منکرات باز داشته و از انسان موجودی الهی و ملکوتی می سازد که با تمام 

وجود حقوق خدا و خلق را به رعایت برخیزد .

راستی اگر انسان نماز بخواند ولی در نیّت و قصدش پذیرفتن واقعیّات نماز نباشد ـ واقعیّاتی که عبارت است از باور کردن یگانگی حقّ و مالکیّت و کارگردانی او نسبت به تمام هستی ، رحمانیّت و رحیمیّت بی نهایت در بی نهایت ، وجوب شکر او ، اعتقاد به روز حساب ، تسلیم بودن در برابر ذات مستجمع جمیع صفات کمال ، لزوم کمک گیری از او در تمام شؤون حیات ، وجوب تبعیّت از انبیا و امامان و دوری گزیدن از حالات و اخلاق مغضوبین و گمراهان ـ بی شک با عدم الهام از این حقایق ، نمازگزار نیّت نماز نکرده و وارد حوزه نماز نشده و در حقیقت زحمات تمام انبیا و اولیا را نادیده گرفته و به خود و دیگران ستم روا داشته است .

و اگر از ابتدای نماز در نیتّش باشد که واقعیّات نماز را در زندگی خود تحقق بخشد ، روح و نفس و مغز و قلب به تدریج آماده قبول تمام حقایق نماز می شود و پس از مدتی انسان منبع حقایق و ظرف واقعیّات می گردد .

 

شرایط نماز

در کتاب فقهی و عرفانی و اخلاقی آورده اند که : نماز حقیقی است که با چهار هزار مسئله بدرقه می شود . و این کثرت مسائل ظاهری و باطنی دلیل بر موقعیت ممتاز نماز در میان عبادات اسلامی است .

می نمی دانم در شناساندن حقیقت این عمل مهم ملکوتی از کجا شروع کنم ، مانند کسی هستم که در کنار ساحل ایستاده و چشم اندازش دریای بی نهایت بزرگی است .

برای نماز دو نوع شرط بیان کرده اند : ظاهری و باطنی .

در این بخش خیلی فشرده و سادی به شرایط ظاهری و باطنی نماز اشاره می شود .

شرایط ظاهری :

طهارت که عبارت است از غسل و وضو و تیمم و رفع آلودگی از بدن و لباس و حتی الامکان تمام محلّ نماز .

احتراز از لباس ابریشم ، حریر ، و نیز طلا برای مردان ، و دوری جستن از لباسی که از پوست و پشم و کرک حیوانات حرام گوشت تهیّه شده است .

مراعات وقت نماز ، بخصوص اول وقت ، و ایستادن در محلی که کسی یا 

چیزی از جلوی آدمی عبور نکند .

موانع نماز

قرآن مجید و روایات بر این معنی گواهند که در راه به پاداشتن نماز موانعی وجود دارد که مسلمانان باید سعی کنند از آنها دور مانده و به هنگام برخورد با آن موانع به مبارزه برخیزند و تا سرحدّ سرکوبی آنچه نمی گذارد انسان وارد بارگاه نماز شود به کوشش و جهاد ادامه دهند .

در این قسمت هم مثل بخشهای گذشته از متن قرآن و روایات استفاده شده است . خوانندگان محترم را به دقت در این فصل توجّه می دهم :

* ای مردمی که به حق گرایش پیدا کرده اید ! بدانید شراب و قمار و بت پرستی و تیرهای گروبندی برنامه هایی است پلید و از کارهای شیطان . حتماً از آنها دوری کنید تا به رستگاری برسید . شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار میان شما عداوت و دشمنی ایجاد کند و مخصوصاً به وسیله این برنامه های پلید شما را از نماز و ذکر حق باز دارد . آیا از این برنامه ها دست برمی دارید تا به فتنه شیطان دچار نشوید(1) ؟!

* به مردم منافق و آنان که ظاهر و باطن یکی ندارند بگو : آنچه انفاق کنید ـ چه با میل چه با زور ـ از شما پذیرفته نیست ، زیرا کار شما خودستایی است و شما مردمی هستید که سخت به فسق خو گرفته اید . ای رسول من ! هیچ 

ــــــــــــــــــــــــــــ

 ـ مائده  ( 5 ) : 90  ـ  91 . 

مانعی از قبول نفقات آنها نبود جز آنکه آنان به خدا و رسول کافر بودند ، و این که در نماز شرکت می کنند برای تظاهر است ، زیرا از نماز اکراه دارند و سخت کسل اند ، و مالی را هم که می دهند از روی شوق نیست(1) .

آنچه به عنوان قسمتی از موانع نماز از آیات ذکر شده استفاده می شود ، می توان در چهار قسمت خلاصه کرد :

. شراب

. قمار

. بت پرستی

. ریا